Wędrówka ludów. Ruchy migracyjne we Wrocławiu i na Dolnym Śląsku w drugiej połowie lat 40. XX w.

Autor: Małgorzata Ruchniewicz

Schyłek wojny rozpoczął wielkie przemieszczenia ludności. Uchodząc przed Armią Czerwoną, w styczniu 1945 r. na zachód i południe wyruszyły kolumny niemieckich cywilów. Koleją, wozami lub pieszo, podczas surowej zimy, nierzadko pod ostrzałem, uciekały całe rodziny, wsie i miasta. Dziesiątki tysięcy zginęły na drogach. Marszem śmierci stała się ewakuacja wrocławian po 19 stycznia. Zginęło 90 tys. ludzi.

Północna i środkowa część regionu wyludniła się, ale w Festung Breslau pozostało ponad 200 tys. cywilów. Ewakuacji, połączonej z mordami, podlegali więźniowie obozów koncentracyjnych. Po ustaniu działań wojennych duża część Dolnoślązaków wróciła do swych domów. Wczesnym latem 1945 r., gdy rozpoczynał się napływ ludności polskiej, Niemców było co najmniej 1,8 mln. Polscy komuniści zapowiadali rychłe pozbycie się ich. Jednak wysiedlenia wojskowe latem 1945 r. zakończyły się niepowodzeniem. Dopiero decyzje Wielkiej Trójki w Poczdamie w początkach sierpnia 1945 r. umożliwiły wysiedlenia do radzieckiej i brytyjskiej strefy okupacyjnej w Niemczech. Ruszyły one w lutym 1946 r. Wywieziono prawie 1,5 mln Niemców, w tym ponad 230 tys. z Wrocławia. Wysiedlani pozostawiali cały posiadany dobytek. W drogę zabierali tylko bagaż ręczny z rzeczami osobistymi. W końcu lat 40. XX w. na Dolnym Śląsku mieszkało tylko 59 tys. Niemców. Napływ ludności polskiej odbywał się różnymi drogami. Był efektem radykalnej zmiany granic, a także zniszczeń, biedy i przeludnienia w Polsce centralnej. Wynikał z decyzji władz, a także z osobistych rachub i spontanicznych kroków. Pojmowano go również jako patriotyczny obowiązek. Szybkie zasiedlenie nowych ziem miało bowiem potwierdzić polskie nad nimi panowanie.

Na przebieg osadnictwa wpływały zniszczenia, poziom bezpieczeństwa, liczba oraz stan mieszkań i gospodarstw. Przed masowym wysiedleniem Niemców chłonność osadnicza była ograniczona. Władze, borykające się z różnymi problemami, tylko częściowo panowały nad osadnictwem. Plany zorganizowanych przesiedleń szybko stały się nierealne, a Państwowy Urząd Repatriacyjny oraz organy tworzącej się administracji lokalnej okazały się mało wydolne.

Wśród przybywających na Dolny Śląsk wyróżnić można kilka grup. Pierwszą stanowili przesiedleńcy z województw centralnych i zachodnich. Drugą przesiedleńcy z utraconych Kresów Wschodnich, określani jako ewakuowani lub repatrianci. Kolejne tworzyli reemigranci, repatrianci wojenni, wreszcie osiedlani tu przymusowo przez władze. Zdecydowaną większość stanowiła ludność polska, ale znaleźli się tu również Żydzi, Ukraińcy i Łemkowie, Grecy i Macedończycy. Z dawnych mieszkańców – obok Niemców – pozostała również nieliczna grupa ludności rodzimej uznana za Polaków.

Osadnictwo polskie dzieliło się na kilka etapów. Pierwszy, nazywany pionierskim, odbył się w drugiej połowie 1945 r.

Latem pojawiły się grupy organizujące polską administrację. W niektórych miejscowościach napotkały one Polaków, byłych robotników przymusowych. W ciągu kilku miesięcy osiedliło się, w dużej części samorzutnie, około pół miliona osób. Większość pochodziła z Poznańskiego i Polski centralnej, ale od lata docierały również pociągi zza Buga. W zrujnowanym Wrocławiu pod koniec 1945 r. było zaledwie 40 tys. Polaków. Osadnicy częściej wybierali w tym czasie wieś niż miasto. Przybywały tu także rzesze łaknących wzbogacenia się. Szaber, wywożenie na handel rozmaitych dóbr materialnych, był zmorą tamtych lat. Razem z grabieżą przez Armię Czerwoną zubażał region i pogarszał warunki życia codziennego.

Rok 1946 stał pod znakiem zorganizowanych migracji. Na dworce, z których wyjeżdżali Niemcy, przybywały kolejne pociągi z kresowiakami, Polakami powracającymi z Zachodu, czy z głębi ZSRR. Stale trwał ruch ludności z najbliższych regionów Polski zachodniej i centralnej. Część osób po raz kolejny zmieniała miejsce pobytu, szukając lepszych warunków. Pojawili się reemigranci z Francji, Belgii, Niemiec i Jugosławii (35 tys. osób). Pod koniec tego roku brakowało już wolnych mieszkań i gospodarstw rolnych. Wiosną 1947 r. umieszczono na wsi około 20 tys. Ukraińców i Łemków deportowanych podczas akcji „Wisła”. W 1948 r. przybyło niewiele ponad 100 tys. mieszkańców. Liczba ludności sięgnęła 1,9 mln. Około 850 tys. mieszkało w miastach, w tym prawie 300 tys. we Wrocławiu. Większość ludności wywodziła się z ziem Polski centralnej i zachodniej, około 40% przybyło ze wschodu. Choć nie osiągnięto zaludnienia sprzed wojny, proces masowego zasiedlania został zakończony.

Repatrianci, czyli kto?

W powojennych migracjach uczestniczyły miliony ludzi różnych narodowości. Choć wspólną przyczyną przemieszczeń była wojna i jej skutki polityczne, to położenie migrujących było zróżnicowane. Oddają je terminy używane na określenie grup migrantów: przesiedleni, wysiedleni, ewakuowani, uchodźcy, reemigranci, repatrianci, deportowani. Nierzadko pojęcia te niosły z sobą określone przesłanie polityczne. Tak było ze słowami repatriacja i repatriant. Oznaczają one powrót z zagranicy do ojczyzny osób, które musiały ją opuścić pod przymusem czy w warunkach zagrożenia. Repatriantami byli więc Polacy powracający z wojennej tułaczki, m.in. z Niemiec, Wielkiej Brytanii czy z zesłania w ZSRR. Terminem tym określano jednak w PRL także przesiedlenia Polaków z ziem utraconych czy wysiedlenia Niemców z byłych obszarów Rzeszy. Czasem funkcjonuje do dziś na określenie przesiedlonych zza Buga. Stosując go, zamazuje się prawdziwy charakter tych przemieszczeń – nie polegały one na powrocie do ojczyzny, bo osoby te nigdy jej nie opuściły. To raczej ojczysty kraj, wskutek zmian granic, oddalił się od nich. Wyjeżdżający często mieli poczucie utraty swej małej ojczyzny, wielu uważało się nawet za ekspatriantów.