Nauka i szkolnictwo wyższe we Wrocławiu

Autorzy: Jolanta Popińska i Krzysztof Popiński

Historia polskiej nauki we Wrocławiu rozpoczęła się jesienią 1945 r. wraz z powołaniem pierwszych polskich uczelni – Uniwersytetu Wrocławskiego i Politechniki Wrocławskiej. W 1946 r. rozpoczęła działalność Państwowa Wyższa Szkoła Sztuk Pięknych, w 1947 r. Wyższa Szkoła Handlowa, a w 1948 r. Wyższa Szkoła Muzyczna. Razem uczelnie te stworzyły jeden z najważniejszych ośrodków szkolnictwa wyższego w kraju.

Kadra profesorska wrocławskich szkół wyższych wywodziła się początkowo w dużej części z uczelni Lwowa. Później dopiero zaczęli ją uzupełniać, a następnie stopniowo zastępować absolwenci wykształceni we Wrocławiu. Około 1950 r. rozpoczęto wprowadzanie wzorców z ZSRR. Uczelnie podporządkowane centralnemu zarządzaniu szybko zwiększały swe rozmiary bez oglądania się na możliwości kadrowe, czy lokalowe. Działalność uczelni poddano próbie ideologizacji i upolitycznienia, priorytetowo traktując kierunki techniczne. Rozdzielono połączone dotąd Uniwersytet i Politechnikę (1951), a na bazie wydziałów Uniwersytetu powołano Akademię Medyczną, Wyższą Szkołę Wychowania Fizycznego (1950), Wyższą Szkołę Rolniczą (1952). Po 1956 r., przywrócono, w ograniczonym zakresie, samodzielność szkół wyższych.

Na przełomie lat 60. i 70. XX w. nastąpił okres przyśpieszonego rozwoju uczelni wrocławskich, zwiększając jednak ponownie zakres centralnego zarządzania. Pierwsza połowa lat 70. XX w., to okres największych nakładów na szkolnictwo wyższe w okresie PRL. Rozbudowano bazę lokalową, zmodernizowano wyposażenie, poprawiono warunki socjalne. Owocowało to rosnącą aktywnością naukowo-badawczą. Nastąpił rozwój współpracy międzynarodowej, ograniczonej jednak głównie do krajów obozu komunistycznego. Wśród największych uczestników i beneficjentów wielkiego ruchu inwestycyjnego była Politechnika, dalej Akademie: Medyczna, Ekonomiczna i Rolnicza. Uczelnie te stały się jednymi z najważniejszych placówek badawczo-rozwojowych w kraju. Do grona uczelni wrocławskich dołączyły zamiejscowe wydziały Wyższej Szkoły Teatralnej w Krakowie. W latach 80. XX w. szkolnictwo wyższe zostało dotknięte skutkami kryzysu. Dla wrocławskiego ośrodka okres ten przyniósł spadek liczby studentów, załamanie współpracy z podmiotami gospodarczymi, a tym samym zastój inwestycyjny. Ograniczeniu uległa działalność naukowo-badawcza. Skupiono się na działaniach doraźnych, pozwalających na dotrwanie do lepszych czasów.

Przełom ustrojowy, jaki nastąpił po 1989 r., otworzył nowy etap funkcjonowania nauki i szkół wyższych Wrocławia. Rozpoczął się proces dostosowania nauki polskiej do warunków funkcjonowania w obiegu światowym. Wrocławska nauka po roku 1945, mimo specyficznych uwarunkowań, w jakiej przyszło jej egzystować, zdołała zbudować własną tożsamość. Posiadała osobowości i specjalizacje badawcze, początkowo dziedziczone po przedwojennych ośrodkach naukowych, z czasem jednak wyrosłe na własnym gruncie. Zdarzały się jej także spektakularne osiągnięcia.

Wrocławska szkoła matematyczna
Autorzy: Jolanta Popińska i Krzysztof Popiński

Wrocławska szkoła matematyczna powstała przede wszystkim na bazie prac przedwojennego środowiska matematycznego, m.in. matematyków lwowskich (Hugona Steinhausa i Bronisława Knastera) i warszawskich (Edwarda Marczewskiego). Ostatni z czwórki „pionierów” szkoły pochodził z Poznania (Władysław Ślebodziński). Matematycy związali się po wojnie z Uniwersytetem i Politechniką we Wrocławiu. Łączyło ich poczucie wspólnoty, wzmocnione miejscem zamieszkania na osiedlu Biskupin, a tradycją były wtorkowe seminaria. Problematy do rozwiązania i komentarze zapisywano w tzw. Nowej Księdze Szkockiej (kontynuacji słynnego zeszytu z czasów lwowskich). Przybyłych witał „pan Henryk” – woźny ze Lwowa, zawsze w garniturze. Z czasem pojawiły się tematyczne seminaria, organizowane w inne dni tygodnia. Na seminarium z zastosowań matematyki rozważano m.in. kwestie: cech ilościowych w rozwoju dziecka, teorii masowej obsługi, niezawodności układu koparka–transporter–zwałowarka.

Odkrycie Jaskini Niedźwiedziej
Autorzy: Jolanta Popińska i Krzysztof Popiński

Podczas prac w zakładach kamienia budowlanego niedaleko Kletna w Kotlinie Kłodzkiej 14 października 1966 r. dokonano odstrzału w wyrobisku marmuru, odsłaniając soczewkowate wejście do jaskini pełnej kości. Pierwsze skojarzenie z masowymi grobami okazało się mylne, kości pochodziły bowiem sprzed tysięcy lat i były szczątkami prahistorycznych ssaków. W 1967 r. prace rozpoczęła ekspedycja naukowców z Instytutu Geograficznego Uniwersytetu Wrocławskiego pod kierownictwem prof. Alfreda Jahna. Podczas eksploracji jaskini natrafiono na szczątki tysięcy zwierząt plejstoceńskich, przede wszystkim niedźwiedzia jaskiniowego (stąd nazwa) i formy geologiczne, które okazały się jedną z ciekawszych szat naciekowych w polskich jaskiniach. Na korytarzach, w których prace eksploracyjne cały czas trwają, można spotkać stalaktyty, stalagmity, stalagnaty, kaskady, kopuły, misy i inne formy. Od 1983 r. jaskinia jest dostępna dla turystów.

Kamienie milowe kardiochirurgii
Autor: Wojciech Kucharski

31 marca 1955 r. prof. Wiktor Bross przeprowadził pierwszą operację kardiochirurgiczną we Wrocławiu – zamkniętą komisurotomię mitralną. Natomiast 12 lutego 1958 r. wykonał pierwszą w Polsce operację na otwartym, bijącym sercu, pacjentką była 26-letnia Maria Stopczyńska, którą znieczulał prof. Antoni Aroński. Operacja polegała na poszerzeniu palcem zwężonej zastawki mitralnej. Po operacji wykonano gipsowy odlew palca prof. Wiktora Brossa, na którym zaznaczona jest skala, jak głęboko należało wprowadzić palec, aby prawidłowo poszerzyć zastawkę. W 1961 r. sprowadził z USA sztuczne płucoserce i jako pierwszy w Polsce dokonał operacji serca w krążeniu pozaustrojowym. 31 marca 1966 r. prof. Wiktor Bross dokonał kolejnego przełomu, przeprowadzając pierwszą w Polsce operację przeszczepienia nerki od żywego dawcy.

Wrocławianie na Spitsbergenie
Autor: Jerzy Pereyma

W 1957 r. światowa społeczność naukowa ogłosiła III Międzynarodowy Rok Geofizyczny. Polska nauka zorganizowała całoroczną ekspedycję naukową. W spitsbergeńskim zimowaniu dziesięcioosobowej grupy w roku 1957/1958, wziął także udział wrocławski klimatolog, później znany glacjolog, Stanisław Baranowski. Wyprawy letnie kontynuowano do 1962 r. Wielu wrocławskich geografów uczestniczyło w pracach grupy geomorfologicznej, kierowanej przez prof. Alfreda Jahna oraz glacjologicznej pod kierunkiem prof. Aleksandra Kosiby. Z inicjatywy prof. Alfreda Jahna, Uniwersytet Wrocławski podjął się organizacji serii ogólnopolskich wypraw naukowych na Spitsbergen w latach 1970–1974, kontynuujących badania poprzednie. Kierował nimi dr Stanisław Baranowski.

W 1971 r. wrocławscy polarnicy wybudowali na przedpolu lodowca Werenskiolda, objętego badaniami od 1957 r., niewielką stację badawczą, która od 1978 r. nosi nazwę: St. Baranowski University of Wrocław Polar Station. Badanie trwają do obecnych czasów, co daje w efekcie jedną z najdłuższych na świecie serii badań lodowców polarnych. We Wrocławiu od 1974 r. działa Klub Polarny Polskiego Towarzystwa Geograficznego.

Początki wrocławskiej archeologii
Autor: Wojciech Kucharski

W grupie naukowo-badawczej, która przyjechała do Wrocławia w maju 1945 r. by zabezpieczać dobra kultury i infrastrukturę naukową, dr Rudolf Jamka z Uniwersytetu Jagiellońskiego odpowiadał za zabezpieczenie zbiorów archeologicznych. W 1946 r. zorganizowano Muzeum Prehistoryczne we Wrocławiu. Równocześnie Rudolf Jamka i Adolf Nasz zorganizowali Katedrę Archeologii Pradziejowej na powstającym Uniwersytecie, a pochodzący ze Lwowa Kazimierz Majewski planował powołanie Instytutu Historii Sztuki i Kultury Materialnej z Zakładem Archeologii Klasycznej. Pierwsze wykłady z archeologii zorganizowano już w roku akad. 1945/1946. W ciągu kilku lat w polskiej archeologii nastąpił zwrot metodologiczny w stronę marksizmu. Po Kazimierzu Majewskim nowe idee wprowadzał we Wrocławiu pochodzący z Wilna Włodzimierz Hołubowicz, który objął katedrę archeologii po Rudolfie Jamke w 1950 r. Niezależnie od dyskusji ideologicznych istotnym wyzwaniem dla archeologów na Ziemiach Zachodnich było podjęcie badań dotyczących prehistorii słowiańszczyzny. Ważnymi osiągnięciami były systematyczne badania wykopaliskowe na Ostrowie Tumskim we Wrocławiu rozpoczęte już w 1946 r., oraz w Opolu w 1948 r., a później w Szczecinie i na Wolinie.

Torfowy preparat Tołpy
Autor: Wojciech Kucharski

Profesor Stanisław Tołpa należał do najbardziej oryginalnych naukowców, którzy swoje zawodowe życie związali z Wrocławiem. W 1945 r. z obozu jenieckiego pociągiem młody doktor botaniki, przed wojną związany z Uniwersytetem Jana Kazimierza we Lwowie, dotarł do Oleśnicy. Ponieważ pociąg nie jechał dalej, za pół litra bimbru kupił od żołnierzy rosyjskich wielbłąda, na którym dotarł do Wrocławia, gdzie zameldował się u prof. Stanisława Kulczyńskiego. Był współorganizatorem Wydziału Rolniczego na Uniwersytecie i Politechnice, a od 1951 r. organizował Wyższą Szkołę Rolniczą we Wrocławiu. W latach 1952–1954 był pierwszym rektorem tej uczelni. Całe zawodowe życie poświęcił badaniom nad torfem. Jednym z jego marzeń było odkrycie właściwości leczniczych torfu, które można by wykorzystać w walce z chorobami nowotworowymi. Takie właściwości nie zostały nigdy potwierdzone, ale preparat torfowy Tołpy został zarejestrowany jako lek wzmacniający odporność organizmu.