Kultura i nauka w powojennym Wrocławiu

Autor: Małgorzata Ruchniewicz

Prezydent Drobner, przygotowując pierwsze kadry administracji, do swych współpracowników zaliczył również ludzi kultury i nauki. Mieli oni, w oparciu o bazę materialną stolicy Śląska, stworzyć podwaliny pod instytucje kulturalne i naukowe. Wspomogli ich szybko przedstawiciele różnych organów państwowych i wielu nowych mieszkańców. Od pierwszych dni do działań przystąpili kierowani przez Stanisława Kulczyńskiego naukowcy i studenci, dążący do utworzenia uczelni wyższej. Zabezpieczano budynki i wyposażenie, prowizorycznie naprawiano zniszczenia. Nieistniejącemu jeszcze uniwersytetowi przekazano zbiory dawnej Biblioteki Miejskiej. Praca przyspieszyła po oficjalnym powołaniu uczelni złożonej z Uniwersytetu i Politechniki. Wykłady inauguracyjne odbyły się w połowie listopada 1945 r., a uroczyste otwarcie w początkach 1946 r. w Auli Leopoldyńskiej. Pod koniec 1945 r. uczelnia liczyła 10 wydziałów, prawie 500 pracowników naukowych i 2,3 tys. studentów. Ich liczba szybko wrastała. Wielką rolę w uruchamianiu Uniwersytetu mieli naukowcy z różnych uczelni, a zwłaszcza z Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, w tym pierwszy rektor S. Kulczyński. W latach 1946–1948 powstały kolejne szkoły wyższe. Uczeni angażowali się również społecznie, działając w stowarzyszeniach kulturalnych i naukowych w mieście.

Latem 1945 r. przystąpiono także do organizacji oświaty. Wsparcie okazali rodzice i sami uczniowie. We wrześniu 1945 r. rozpoczęły pracę trzy szkoły podstawowe oraz gimnazjum i liceum. Dla najmłodszych wrocławian otwarto w 1945 r. trzy przedszkola. Placówek szybko przybywało. Uruchomiono gimnazja mechaniczne, spółdzielcze i techniczne. Stworzono również możliwości nauki dla dorosłych. Początkowo brakowało nauczycieli, więc niektóre klasy łączono. Pracę utrudniały również zniszczenia wielu budynków szkolnych.

Bardzo poszukiwane w tych latach były polskie książki i prasa. Pierwsza wypożyczalnia z 800 tomami ruszyła we wrześniu 1945 r. Pojawiły się również biblioteki prywatne. W czerwcu wyszedł tygodnik „Nasz Wrocław”, który przekształcił się w gazetę „Pionier” (późniejsze „Słowo Polskie”). Wrocławskie radio debiutowało jako radiowęzeł nadający z Rynku, by jesienią 1946 r. podjąć pracę jako rozgłośnia regionalna w wyremontowanych obiektach przy ul. Karkonoskiej. Pierwszymi wydarzeniami artystycznymi po wojnie były akademie, na których występowała niemiecka orkiestra z polskimi i radzieckimi solistami. Szybko przystąpiono do organizacji opery pod dyrekcją Stanisława Drabika, wybitnego śpiewaka. 8 września 1945 r. wystawiono Halkę. Soliści i chór byli Polakami, orkiestra i balet składały się z Niemców. Dyrygował Stanisław Syryłło, który położył również wielkie zasługi dla powstania filharmonii. Wrocław gościnnie odwiedzali także wybitni muzycy i śpiewacy. Zapraszano również na koncerty muzyki rozrywkowej, jazzowej. Mniej szczęśliwie potoczyły się losy muzealnictwa wrocławskiego. Pod koniec wojny zbiory muzealne i wiele innych dzieł sztuki wywieziono lub rozgrabiono. Budynki uległy zniszczeniu, a wiele ocalałych dóbr kultury zabrano do Warszawy. Dopiero w styczniu 1947 r. otwarto Muzeum Państwowe (przemianowane po kilku latach na Śląskie). Rozwój kultury, nauki i oświaty w mieście wspierała nie tylko polityka władz, ale i autentyczne zainteresowanie i potrzeby nowej ludności miasta. Hamowały go zniszczenia, braki kadrowe, czasem także brak wyrobionych odbiorców. Światowy Kongres Intelektualistów w Obronie Pokoju w sierpniu 1948 r. sprowadził nad Odrę wybitne osobistości, ale stał już w cieniu instrumentalnego stosunku komunistów do kultury i nauki. Pod koniec dekady coraz mocniej odczuwano polityczną presję władz, która doprowadziła do spowolnienia życia umysłowego „Stolicy Ziem Odzyskanych”.

Literaci nad Odrą
Wrocław tuż po wojnie był centrum aktywnego życia literackiego. Osiedliło się tu kilkoro znanych pisarzy (m.in. Anna Kowalska, Wojciech Żukrowski, Stanisław Dygat). Często przyjeżdżała Maria Dąbrowska. Polonistyka na uniwersytecie rozwijała się dzięki wybitnym profesorom: Stanisławowi Rospondowi, Tadeuszowi Mikulskiemu i Jerzemu Kowalskiemu. W styczniu 1946 r. powstało Koło Miłośników Literatury i Języka Polskiego. Organizowało ono czwartki literackie, na których czytano nowe utwory i dyskutowano. Założono również kwartalnik „Zeszyty Wrocławskie”. W 1947 r. powstał oddział Związku Literatów Polskich, a Wrocław stał się miejscem obrad Walnego Zjazdu Delegatów. Jednym z jego tematów, zgodnym z duchem czasów i polityką władz, była rola pisarza na Ziemiach Zachodnich. W mieście działał również oddział Towarzystwa Literackiego im. A. Mickiewicza. Ulubionym lokalem ludzi pióra i artystów stała się „Bagatela” przy ul. Świdnickiej. Wrocław nie był jednak istotnym ośrodkiem wydawniczym, a stalinizacja życia społecznego pod koniec lat 40. XX w. osłabiła aktywność środowiska kulturalnego.

Narodziny polskiego uniwersytetu
Uruchomienie polskiego uniwersytetu we Wrocławiu nie było oczywiste. Niepewna granica, długie oblężenie miasta, a także konkurencja innych ośrodków powodowały, że długo zwlekano z oficjalną decyzją. Za Wrocławiem opowiadała się grupa uczonych ze Lwowa z prof. Stanisławem Kulczyńskim. Stanął on na czele tworzonej przez B. Drobnera Grupy Kulturalno-Naukowej. Znalazła się ona w mieście 9 maja. Szybko skonstatowała ogromne zniszczenia, dalszą dewastację i grabieże. Od razu rozpoczęto prace zabezpieczające i porządkowe, kompletowano wyposażenie. Członków grupy wsparli młodzi Polacy, zainteresowani studiami. Powstała Straż Akademicka. Kulczyński, nieformalny rektor przyszłej uczelni, zachęcał naukowców do osiedlania się we Wrocławiu. Latem ruszyły prace organizacyjne kolejnych wydziałów, w tym politechnicznego. Rząd podjął decyzję o przekształceniu dawnego Uniwersytetu i Politechniki w „polskie państwowe szkoły akademickie” ze wspólnym rektorem dopiero 24 sierpnia 1945 r. Powołano 10 wydziałów, a w październiku nominowano pierwszych profesorów. Władze były jednak niechętne powołaniu silnej uczelni i uznaniu ośrodka za kontynuatora lwowskiego Uniwersytetu Jana Kazimierza.