WPROWADZENIE HISTORYCZNE 
KALENDARIUM 

Całkowite zdobycie i konsolidację władzy przez PZPR od 1949 r. przekuto na polską wersję sowieckiego stalinizmu. Kontroli ideologicznej zostało poddane całe społeczeństwo, które władza wtłoczyła w ramy wielu organizacji masowych i formowała, chcąc stworzyć wzór nowego człowieka-komunisty. Nad wszystkim i wszystkimi stała partia i jej wódz. Głównym odniesieniem był Józef Stalin uroczyste obchody jego urodzin w 1949 r. przerodziły się w histeryczny festiwal czołobitności, jednak na gruncie polskim podobne przejawy kultu jednostki dotyczyły również Bolesława Bieruta. Intensywna i prowadzona za wszelką cenę industrializacja i zbrojenia, wszechwładza agentów UB oraz permanentne, organizowane co kilka dni pochody, święta i rytuały pozostawiły głęboki ślad na psychice ludzi doświadczających stalinizmu. Codzienność polskiego robotnika i chłopa wbrew temu co głosiły partyjne slogany i plakaty to ogromne ubóstwo i stałe zaciskanie pasa. Konsekwencją tej sytuacji były przede wszystkim wypadki w Poznaniu w 1956 r., które ostatecznie zapoczątkowały proces odsuwania polskich stalinistów od władzy.

Stalinizm na Dolnym Śląsku w warstwie politycznej i gospodarczej nie różnił się od tego, co działo się w innych rejonach kraju. Był to czas intensywnej propagandy, masówek, wprowadzania nowych świąt, organizowania pochodów i akcji mobilizujących do bicia kolejnych rekordów i podwyższania wskaźników produkcji. Charakterystycznym rysem tego okresu jest (tak jak w przypadku innych tzw. Ziem Odzyskanych) intensywne powstawanie dużej liczby Państwowych Gospodarstw Rolnych oraz kolektywnych Spółdzielni Produkcyjnych, które skutecznie osłabiały tradycyjną pozycję rolnictwa indywidualnego.

Okres ten na Dolnym Śląsku to czas odbudowy powojennych zniszczeń i organizacji życia codziennego, duchowego, kulturowego oraz naukowego, jednak polityka władz komunistycznych nacechowana była wysoką centralizacją i nie respektowała potrzeb tego regionu, co widoczne było chociażby w akcji wywożenia dzieł sztuki, czy masowego wywozu materiałów budowlanych na rzecz Warszawy.

KALENDARIUM 

1949

cały rok – na Dolnym Śląsku pojawiło się około 10 tys. uchodźców politycznych z Grecji. Dorośli byli związani z ruchem komunistycznym, dzieci były często sierotami po ofiarach wojny domowej.

styczeń – Wrocław stał się miejscem największej rozbiórki, propagandowo nazywanej „odzyskiem cegły”. Akcja ta przerwała próby częściowej odbudowy w okresie przed Wystawą Ziem Odzyskanych. Władze centralne podjęły decyzję, że miasto stanie się „największym w kraju rezerwuarem cegły”. Nie ukrywano, że większość budulca wędruje do Warszawy, a potem także na budowę Nowej Huty. Działania prowadzono chaotycznie i bez żadnej kontroli na terenie całego miasta.

styczeń – na zjeździe literatów oficjalnie przyjęcie socrealizmu jako obowiązującego kierunku w twórczości, w ciągu kolejnych miesięcy podobne uchwały podejmą zjazdy plastyków, aktorów, kompozytorów i filmowców.

1 stycznia – oficjalnie powstają Państwowe Gospodarstwa Rolne, które zastępują działające do 1947 r. Państwowe Nieruchomości Ziemskie.

11 stycznia – zlikwidowano Ministerstwo Ziem Odzyskanych, co było widoczną zmianą kierunku prowadzonej przez centralne władze komunistyczne polityki odnoście Dolnego Śląska.

25 stycznia – w Moskwie powstaje Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG), do której wstępują kontrolowane przez komunistów kraje. RWPG staje się stałym instrumentem gospodarczego podporządkowania i wykorzystania krajów bloku wschodniego przez ZSRR.

czerwiec – koło Krakowa rozpoczyna się budowa Nowej Huty, wielkiego kombinatu hutniczego, jednego z głównych symboli Polski Ludowej.

lipiec – zawaliła się renesansowa brama Piotra Włosta niedaleko Rynku a w wyniku „odzysku cegły” zniszczono wiele innych zabytkowych obiektów. Na wysypisku znalazł się również zwalony w czasie wojny okazały średniowieczny pręgierz, szereg elementów kamieniarskich i detali architektonicznych. Nie oszczędzono historycznych murów obronnych, potem z pietyzmem rekonstruowanych. Zwalono m.in. zabytkową basztę na wschodniej stronie pl. Nowy Targ. Tylko stanowcza interwencja konserwatora zabytków wstrzymała rozbiórkę zabytkowej kamienicy Rybitscha z przełomu XVII i XVIII w.

listopad – po zjeździe zjednoczeniowym połączono Polskie Stronnictwo Ludowe i Stronnictwo Ludowe w Zjednoczone Stronnictwo Ludowe. Rok później organizacja ta liczyła na ziemiach dolnośląskich 22 tys. członków.

7 listopada – sowiecki marszałek Konstanty Rokossowski zostaje mianowany marszałkiem Polski i obejmuje stanowisko polskiego ministra obrony narodowej. Jego obecność i znaczenie w stalinowskiej Polsce były wyrazem całkowitego podporządkowania polskiej armii interesom i polityce Moskwy.

3 grudnia – uroczyście otwarto nowo wybudowaną linię tramwajową łączącą Pilczyce z Leśnicą.

1950

styczeń – upaństwowienie „Caritasu” połączone z propagandowym atakiem władz komunistycznych na wrocławską archidiecezję z zarzutami o nadużycia. Walka z Kościołem katolickim była jednym z głównych elementów w umacniania systemu komunistycznego w Polsce.

styczeń – likwidacja czasopisma „Odra”.

7 marca – ustawa o przymusie pracy dla wszystkich obywateli Polski.

20 marca – ustawa o terenowych organach włazy państwowej. Dotychczasowe tradycje i stanowiska samorządowe zostają zniesione i zmienione na wzór sowiecki. Zlikwidowano stanowisko wójta gminy i instytucję Zarządu Gminnego. Władzę sprawować ma kilkuosobowe Prezydium Gminnej Rady Narodowej oraz jego wydziały i komisje.

14 kwietnia – porozumienie Episkopatu z rządem w zamian za prawo do nauczania religii w szkołach, wydawania prasy religijnej i dalsze istnienie Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Kościół popiera prowadzoną przez komunistów odbudowę państwa, potępia „bandy podziemia” i działalność antypaństwową. W sprawach wiary uznaje się prymat papieża, w sprawach politycznych i społecznych episkopat ma wykonywać decyzje władz.

czerwiec – władze polskie podają w publicznym komunikacie, że klęska w uprawach wywołana działaniem stonki ziemniaczanej została spowodowana przez „zachodnich imperialistów”, którzy zrzucali ją z samolotów nad polskimi plażami, skąd stonka weszła na pola uprawne.

lato – budynki D1 i D2 Politechniki Wrocławskiej były jednymi z pierwszych, jakie powstały po wojnie na odgruzowanym pl. Grunwaldzkim. Zaprojektowane zostały w czasie, gdy w sztuce obowiązywał socrealizm, ale ich monumentalna, oszczędna forma, powtarzalny rytm elewacji i staranne opracowanie detali we wnętrzach wskazują na wyraźne inspiracje polską architekturą lat 30. XX w., szczególnie Warszawy i Lwowa. Projektanci – Tadeusz Brzoza i Zbigniew Kupiec – przenieśli do Wrocławia swoje przedwojenne doświadczenia architektoniczne.

1 lipca – wprowadzenie nowego systemu administracji terenowej, która spowodowała  zmniejszenie powierzchni województwa wrocławskiego na rzecz województwa zielonogórskiego oraz nowoutworzonego opolskiego.

1 lipca – powołano do życia Wyższą Szkołę Wychowania Fizycznego.

6 lipca – podpisanie Układu zgorzeleckiego z Niemiecką Republiką Demokratyczną, która zagwarantowała polską zachodnią granicę. Układ rozpoczął proces wyjazdu 8 tys. Niemców z terenów Dolnego Śląska do NRD.

1 października – na bazie wydziałów Uniwersytetu powołano Akademię Medyczną, która rozpoczęła swoje samodzielne funkcjonowanie jak odrębna placówka.

20 grudnia – uroczysta pierwsza premiera na deskach Teatru Polskiego we Wrocławiu.

1951

20 stycznia – pod fałszywym pretekstem szpiegostwa władze aresztują biskupa kieleckiego Czesława Kaczmarka, w publicznym procesie otrzyma on potem karę wielu lat więzienia. Wydarzenie to zapoczątkowuje zaostrzenie kursu komunistów wobec polskiego Kościoła.

26 stycznia – na Ziemiach Zachodnich w 1951 r. usunięto administratorów apostolskich, wprowadzając na ich miejsce wikariuszy kapitulnych. We Wrocławiu usunięto ze stanowiska ks. Karola Milika, ustanawiając w jego miejsce uległego władzom kanonika Lagosza. Z Opola został natomiast usunięty Bolesław Kominek.

1 lutego – pracownik kulturalny polskiej ambasady w Paryżu Czesław Miłosz opuszcza placówkę i prosi o azyl polityczny we Francji.

1 marca – w więzieniu mokotowskim wykonane zostają wyroki śmierci na siedmiu członkach IV Zarządu Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość: Łukaszu Cieplińskim, Mieczysławie Kawalcu, Józefie Batorym, Adamie Lazarowiczu, Franciszku Błażeju, Karolu Chmielu i Józefie Rzepce.

18 marca – we Wrocławiu rozpoczął działalność oddział Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego.

22 marca – zlikwidowano Państwowy Urząd Repatriacyjny, co można uznać za symboliczne, choć nie do końca faktyczne zakończenie ruchów ludności na i z ziem dolnośląskich.

kwiecień – wprowadzenie równego traktowania robotników niemieckich, którzy od tej pory otrzymywali normalne wynagrodzenie na równi z robotnikami polskimi oraz mogli wstępować do związków zawodowych. Wcześniej takie przywileje nie były im w żaden sposób gwarantowane, a praca czasami przypominała roboty przymusowe. Niemcy pracowali głównie w przemyśle wydobywczy na Dolnym Śląsku.

29 lipca – konsekracja odbudowanej ze zniszczeń wojennych katedry św. Jana Chrzciciela. Uroczystego poświęcenie dokonał kardynał Stefan Wyszyński. Odbudowa gotyckich, kojarzonych przez komunistyczną propagandę z piastowskością, była priorytetem na krótkiej liście planowanych przez władze centralne założeń budowalnych we Wrocławiu.

sierpień – w Warszawie przed sądem odbywa się pokazowy proces „grupy generałów” oskarżonych o spisek przeciw polskim władzom i szpiegostwo na rzecz krajów zachodnich. Zapadają wysokie kary więzienia i wyroki śmierci. Wszyscy oskarżeni są przedwojennymi oficerami WP. W ten sposób z wojska pozbyto się ponad 100 przedwojennych żołnierzy pamiętających czasy II RP.

1 sierpnia – powstaje kolejna wrocławska uczelnia – Wyższa Szkoła Rolnicza, która przekształci się w 1971 r. w Akademię Rolniczą.

2 sierpnia – Władysław Gomułka zostaje aresztowany i osadzony w areszcie domowym.

listopad – rozpoczęły oddzielną działalność połączone dotąd Uniwersytet i Politechnika.

listopad – wprowadzenie kartek na tłuszcze i mięso. Problemy aprowizacyjne we Wrocławiu były olbrzymie – wędliny i mięsa były dostępne często tylko raz w tygodniu i to złej jakości, a nawet często dostarczane były już niezdatne do spożycia. Sposobem rozwiązania była wprowadzona w 1954 r. przez KC PZPR uchwała, która zaowocowała otwarciem na Dolnym Śląsku 650 nowych placówek sprzedaży detalicznej, co jednak w połączeniu z problemami z dostawami wcale nie rozwiązało problemów ludności tych ziem.

grudzień – zjazd przychylnych władzy księży-patriotów we Wrocławiu, którego celem było przekonanie ludności co do słuszności wymiany dokonanej na wysokich szczeblach władzy kościelnej na Dolnym Śląsku.

1952

1 maj – we Wrocławiu odbył się największa w kraju demonstracja w ramach obchodów Święta Pracy, która skupiła ok. 200 tys. ludzi.

3 maja – rozpoczyna się nadawanie rozgłośni polskiego radia Wolna Europa, kierowanej przez Jana Nowaka-Jeziorańskiego. Zakłócane i zagłuszane przez komunistyczne władze audycje Wolnej Europy są masowo słuchane przez społeczeństwo i stanowią w komunistycznej Polsce alternatywne źródło informacji wobec oficjalnej partyjnej propagandy.

22 lipca – uchwalenie nowej konstytucji przez sejm. Przyjęcie m.in. nowej nazwy państwa: Polska Rzeczpospolita Ludowa (PRL), zniesienie urzędu prezydenta państwa, zastąpionego kolegialną Radą Państwa. Ustanowienie Warszawy stolicą Polski. Konstytucja zapewnia szerokie swobody demokratyczne, w praktyce jej zapisy w tym względzie nie są uznawane.

26 października – wybory parlamentarne, które w napiętej atmosferze spotkały się z reakcją społeczną, szczególnie w powiecie ząbkowickim, gdzie wybijano szyby w lokalach wyborczych. Protesty mieszkańców ziem dolnośląskich wobec komunistycznej władzy przybierały różnoraką formę, w tym i niszczenia porterów, czy dekoracji w „proletariackie” święta 1 Maja oraz 22 Lipca.

21 listopada – premierem PRL zostaje Bolesław Bierut, dzień wcześniej nowy sejm zgodnie z nową konstytucją zniósł sprawowany przez niego urząd prezydenta i wybrał Radę Państwa.

24 grudnia – w Wigilię w wielu zakładach w województwie wrocławskim (m.in. w Pafawagu, czy Archimedesie we Wrocławiu) prace właściwie ustały z powodu bojkotu przez pracowników przymusu pracy w dni wcześniej wolne. Władze zakładów pracy zmuszały pracowników do wykonywania odgórnie narzucanych norm, nakłaniając robotników do współzawodnictwa pracy i śrubowania norm.

1953

marzec – po śmierci Stalina cały kraj został włączony w propagandowe uroczystości uczczenia jego pamięci. Wyjątkiem nie były również ziemie dolnośląskie, w tym i Wrocław, w którym w Hali Ludowej odbył się 25 tys. wiec. Należy jednak również pamiętać o rzeczywistych nastrojach społecznych, które były dalekie od ideału komunistycznego, czego przykładem może być odmowa przerwania pracy w czasie żałoby po Stalinie przez 20 tys. osób w fabryce w Świebodzinie.

8 maja – biskupi polscy kierują do rządu PRL list, który przeszedł do historii pod nazwą „Non possumus” (nie możemy) – nie godzą się na dalsze ustępstwa i upokorzenia Kościoła i księży w stalinowskiej Polsce.

czerwiec – powstanie w NRD spowodowało żywiołową reakcję ludności niemieckiej i zainteresowanie wyjazdem z terenów Dolnego Śląska do Niemiec, szczególnie widoczne było w powiecie kłodzkim oraz wałbrzyskim. Utworzenie tego państwa zostało natomiast chłodno przyjęte przez polskie społeczeństwo dolnośląskie, które odczytywało to jako zapowiedź nowej wojny i możliwych rewolucyjnych zmian, w tym także i terytorialnych.

25 września – aresztowanie prymasa Polski Stefana Wyszyńskiego przez władze pod zarzutem „wrogiej działalności antypaństwowej”.

październik – po propagandowym procesie bp. Kieleckiego Kaczmarka w lutym oraz aresztowaniu kardynała Stefana Wyszyńskiej prawie 1/5 księży w archidiecezji wrocławskiej nie przeczytała w geście protestu oficjalnej deklaracji Episkopatu Polskiego podporządkowującego się władzy państwowej.

5 grudnia – na Zachód ucieka ppłk Józef Światło, wicedyrektor Departamentu X Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. Wkrótce potem na falach radia Wolna Europa zaczęto nadawać jego audycje, w których mówił o działaniu organów bezpieczeństwa w stalinowskiej Polsce oraz życiu i zwyczajach komunistycznych dygnitarzy.

24 grudnia – miał miejsce pierwszy spust miedzi w Hucie Miedzi „Legnica”. Były to zaczątki budowy dzisiejszego KGHM.

1954

1 stycznia – powstaje oficjalnie Wytwórnia Filmów Fabularnych we Wrocławiu na przedwojennych terenach wystawowych koło Hali Stulecia, zajmując m.in. Pawilon Czterech Kopuł. Wcześniej przez rok była oddziałem łódzkiej WFF. Decyzja o powołaniu wrocławskiej Wytwórni miała charakter polityczny, ponieważ była odpowiedzią na artykuły prasowe w zachodnich Niemczech, gdzie wytykano władzom PRL niezagospodarowanie ziem niemieckich przyznanych Polsce po II wojnie światowej. Wytwórnia została rozbudowana w II połowie lat 60. XX w., a w 1975 r. oddano po modernizacji największą halę zdjęciową o powierzchni 1000 m2. Ze względu na oddalenie i niełatwą komunikację z politycznym centrum w Warszawie (a także oddalenie od Głównego Urzędu Kontroli Prasy i Wydawnictw, czyli cenzury), wrocławska wytwórnia była miejscem realizacji wielu filmów śmiałych artystycznie i politycznie, które przeszły do historii kina. Najsłynniejsze z nich to Popiół i diament Andrzeja Wajdy (1958) i Rękopis znaleziony w Saragossie Wojciecha J. Hasa (1964), które wprowadziły Polskę na mapę światowego kina. W latach 1954–2011 powstało we Wrocławiu około 500 filmów, co stanowi 25% wszystkich filmów nakręconych w Polsce po II wojnie światowej.

lato – Kościuszkowska Dzielnica Mieszkaniowa (KDM), zaprojektowana przez Romana Tunikowskiego z zespołem, była najbardziej prestiżową realizacją wrocławskiego socrealizmu. W samym sercu miasta stanął zespół budynków mieszkalnych, który, zgodnie z wymogami epoki, miał być „socjalistyczny w treści i narodowy w formie”. Zrealizowanego jednak w oszczędnych, klasycyzujących formach znacznie odbiegających od przepychu radzieckich „proletariackich pałaców”. Był to salon Wrocławia, z kawiarniami i sklepami w parterach i pod arkadami.

1 lipca – z taśmy zakładów samochodowych w Nysie zjeżdża pierwsza „Nyska”.

sierpień – w ramach operacji X2 zlikwidowano na Dolnym Śląsku część żeńskich domów zakonnych, co było kolejnym ciosem zadanym strukturom kościelnym przez władze polskie.

25 września – nowa ustawa znosi dotychczasowy porządek administracyjny. Zlikwidowane zostają gminy, a na ich miejsce powołane są mniejsze gromady. Organem władzy najniższego szczebla są odtąd Gromadzkie Rady Narodowe i ich Prezydia. Podział na gromady przetrwał w strukturze administracyjnej Polski do reformy w 1972 r.

10 października – Bolesław Kominek potajemni otrzymuje sakrę biskupią z rąk biskupa Franciszka Barda w Przemyślu. Władze komunistyczne w swej walce z Kościołem zmuszały biskupów do działań praktycznie w podziemiu.

18 października – swój rekord bił samotnie na wrocławskiej pływalni przy ul. Teatralnej. Wrocław Marek Petrusewicz, pierwszy polski rekordzista świata w pływaniu w stylu klasycznym na 100 metrów.

7 grudnia – rozwiązane zostaje Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego, jest to jeden z efektów nadawanych w tym czasie w Wolnej Europie i słuchanych nielegalnie w całej Polsce audycji Józefa Światły. Na miejsce rozwiązanego MBP powołane zostają samodzielne Ministerstwo Spraw Wewnętrznych oraz Komitet ds. Bezpieczeństwa Publicznego przy Radzie Ministrów.

13 grudnia – Władysław Gomułka zostaje zwolniony z więzienia i umieszczony w areszcie domowym.

1955

7 maja – z okazji dziesięciolecia wyzwolenia na oficjalnych uroczystościach w Hali Stulecia pojawił się Bolesław Bierut.

14 maja – na konferencji w Warszawie przedstawiciele ZSRR i krajów satelickich podpisują umowę powołującą do życia wspólny sojusz wojskowy zwany Układem Warszawskim. Propagandowo przedstawiany jako obronny, faktycznie miał charakter ofensywny. Układ jest dowodzony i uzbrajany przez sztab wojskowy w Moskwie.

sierpień – na łamach tygodnika „Nowa Kultura” ukazuje się „Poemat dla dorosłych” Adama Ważyka, jest to pierwszy oficjalny tekst literacki, który krytykuje władzę.

20 sierpnia – władze centralne Uchwałą nr 666 nakazały likwidację zniszczeń wojennych na Śląsku, co zakończyło się ostatecznie rozbiórką wielu cennych, acz niezwykle zniszczonych w czasie działań wojennych, zabytków.

wrzesień – w odmienionej formie ukazuje się pierwszy numer tygodnika „Po prostu”, skierowanego do studentów i młodej inteligencji. Tygodnik szybko staje się środkiem wyrazu zwolenników zmian politycznych i społecznych w Polsce.

11 września – zostało założone Towarzystwo Miłośników Wrocławia.

grudzień – odnotowano na Dolnym śląsku 1718 kolektywnych spółdzielni produkcyjnych, a województwo wrocławskie przodowało w tej statystyce. Jednak o sprzeciwie ludności wobec kolektywizacji może świadczyć fakt, że po październikowej odwilży liczba gospodarstw kolektywnych spadła do zaledwie kilkudziesięciu.