DOKUMENT

Generał Nil, reż. Ryszard Bugajski, 2009, czas trwania: 120’00”

Sprawnie opowiedziany filmy fabularny o ostatnich, powojennych latach jednego z czołowych dowódców Polski Podziemnej, generała Augusta Fieldorfa „Nila”, dowódcy Kedywu (Kierownictwa Dywersji Komendy Głównej Armii Krajowej). Po powrocie z zesłania na Syberię w 1947 roku (dokąd Fieldorf trafił pod fałszywym nazwiskiem, nierozpoznany przez władze komunistyczne) Nil rezygnuje z działalności konspiracyjnej, uważa ją – w kontekście sytuacji wewnętrznej i geopolitycznej – za bezcelową. Nie uchroni go to od aresztowania, pokazowego procesu na podstawie sfingowanych dowodów i śmierci w 1953 roku. Generał Nil – wierny żołnierskiemu słowu – odrzuca propozycje współpracy z UB. Film Bugajskiego to portret przedwojennego oficera, dla którego honor (niezależnie od oceny doraźnej sytuacji) był wartością kluczową. W pamięć zapada m.in. scena posiedzenia Sądu Najwyższego, na którym odrzucona została prośba o ułaskawienie – ilustruje ona pozór niezawisłości sądu i faktyczną akceptację tzw. morderstw sądowych; także scena wyprowadzania Fieldorfa z celi przed wykonaniem wyroku – i hołd oddany przez uwięzionych w tej samej celi żołnierzy niezłomnemu dowódcy – robi silne wrażenie. Ciekawie zaprezentowane zostały także postaci ówczesnych szefów MBP, w tym słynnego Józefa Różańskiego.

 

Róża, reż. Wojciech Smarzowski, 2011, czas trwania: 94’00”

Film przybliża zapomnianą tragedię Mazurów w momencie wkraczania Armii Czerwonej na tereny dawnych Prus Wschodnich w 1945 roku. We właściwy dla swojego kina brutalny sposób pokazuje Smarzowski zbrodnie dokonywane przez sowieckich żołnierzy na ludności cywilnej (wstrząsająca scena zbiorowego gwałtu na mazurskich kobietach). Prezentuje także proceder wysiedlania Mazurów – traktowanych przez dowódctwo radzieckie oraz nowe komunistyczne władze jako Niemców – i zasiedlania tych ziem przez Polaków z Litwy. Na tym tle rozkwita – pełne gorzkiej pamięci o zbrodniach – uczucie pomiędzy byłym żołnierzem AK, a Mazurką, żoną zabitego żołnierza Wehrmachtu. I jeśli gdzieś szukać słabości tego znakomicie wyreżyserowanego obrazu, to w pierwszych partiach filmu, w których główny bohater decyduje się przekazać Róży pamiątki po jej zmarłym mężu – pomimo tego, że we wcześniejszych scenach (których akcja dzieje się podczas Powstania Warszawskiego) widział jak niemieccy żołdacy najpierw gwałcą, a potem zabijają jego żonę.

 

Elegia na śmierć „Roja”, reż. Jerzy Zalewski, czas trwania: 30’00”

Bohaterem filmu jest Mieczysław Dziemieszkiewicz „Rój”, ostatni dowódca XVI Okregu Pogotowia Akcji Specjalnej Narodowego Zjednoczenia Wojskowego działający na północnym Mazowszu (na obszarze, który czasem nazywany był Republiką Kurpiowską). Przykład losów „Roja” ilustruje antykomunistyczne cele i metody walki żołnierzy NZW z przedstawicielami nowej władzy (w tym wyroki na ubekach, milicjantach, konfidentach, prokuratorach; także odbijanie więźniów z komunistycznych więzień). O „Roju” i innych żołnierzach mówią świadkowie tamtych wydarzeń, zwracając uwagę na dyscyplinę, religijność i niezłomność oddziałów (w tym ryngrafy oraz naszywki z napisem: „Śmierć wrogom ojczyzny”). „Rój” zginął – wcześniej zdradzony przez narzeczoną – w 1951 roku w obławie kilkuset żołnierzy i funkcjonariuszy Korpusu Bezpieczeństwa Publicznego, UB i MO. Realizator filmu Jerzy Zalewski postanowił pozostać przy temacie i po kilku latach wyreżyserował film fabularny pt. Historia Roja, czyli w ziemi lepiej słychać.

 

PKF, nr 29/1945, WFDiF, czas trwania: 7’00”

Numer Polskiej Kroniki Fiilmowej poświęcony sprawie ujawnienia się byłych żołnierzy podziemia antykomunistycznego po apelu pułkownika Jana Mazurkiewicza „Radosława” jesienią 1945 roku. Lektor kroniki filmowej przekonuje o łagodnym ich traktowaniu. Dla potwierdzenia sympatii władzy wobec przedstawicieli Polski przedwojennej w filmie zaprezentowano uroczystość legalizacji oddziału, której centralnym punktem jest Msza św. z udziałem przedstawicieli Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. „Chwała Bogu na wysokościach, a na ziemi pokój ludziom dobrej woli”, mówi z przejęciem lektor i dodaje: „W miłości i zjednoczeniu idźmy razem w życie”. Ta braterska aura zostaje złamana w drugiej części filmu, poświęconej oddziałom Narodowych Sił Zbrojnych („NSZ-etowskie bandy morderców uprawiają zbrodniczą i rabunkową działalność podszywając się pod nazwę Armii Krajowej”). W relacji z jednego z procesów (Grupy Egzekucyjnej „Błyskawica” ) PKF prezentuje żołnierzy NSZ jako pospolitych bandytów.

 

Na szlaku wielkiej odbudowy, reż. Jerzy Szelubski [Jerzy Bossak], 1947, czas trwania: 16’00”

Film dokumentalny złożony z materiałów Polskiej Kroniki Filmowej. Panorama różnorodnych aktywności odbudowującego się kraju, które uznali za istotne autorzy kroniki. Pojawiają się więc kwestie tzw. Ziem Odzyskanych i repatriantów, którzy (z ochotą) je zaludniają, wysiedlenia Niemców, procesów zbrodniarzy hitlerowskich, powrotu Polaków do kraju (w tym artystów, takich jak Julian Tuwim), odbudowy wsi, UNRRA, elektryfikacji, kin objazdowych, wczasów dla ludzi pracy, referendum z czerwca 1946 roku i in. Film optymistyczny, odwołujący się do entuzjazmu odbudowy. Kończy się życzeniami Szczęśliwego Nowego Roku z ust Bolesława Bieruta i zachętą do głosowania na Blok Demokratyczny w wyborach ze stycznia 1947 roku.

 

WiN. Wolność i Niezawisłość, reż. Sławomir Górski, 2014, czas trwania: 46’00”

Dokument o jednej z najważniejszych powojennych organizacji antykomunistycznych. Założony we wrześniu 1945 roku Ruch Oporu bez Wojny i Dywersji „Wolność i Niiezawisłość” – bo tak brzmiała pełna nazwa organizacji – obok działalności politycznej prowadził także walkę zbrojną, traktując ją jako działanie obronne (atak na więzienia, posterunki milicji, likwidacja członków PPR, urzędników współpracujących z nową władzą, walka z oddziałami wojska i KBW). WiN, od początku aktywnie infiltrowany przez urząd bezpieczeństwa, w ciągu dwóch lat miał 4 dowódców (tzw. prezesów Zarządów), którzy trafili na ławę oskarżonych. Jedną z zalet filmu są fragmenty autentycznych nagrań dźwiękowych z procesów dowódctwa WiN. Dydaktycznym walorem dokumentu jest prezentacja historii organizacji w kontekście ówczesnej polityki, z uwypukleniem najważniejszych wydarzeń powojennej historii (rola Armii Sowieckiej, NKWD i Smierszu w zaprowadzaniu „nowego ładu”, PKWN, „proces szesnastu”, rola Mikołajczyka i PSL-u, sposób funkcjonowania stalinowskich sądów). Film dynamicznie zmontowany, z atrakcyjnymi wizualnie, animowanym wstawkami, z dobrą oprawą muzyczną.

 

A potem nazwali go bandytą, reż. Grzegorz Królikiewicz, 2002, 55’00”

Dokument Grzegorza Królikiewicza poświęcony jest Józefowi Kurasiowi „Ogniowi”, tyleż głośnemu, co kontrowersyjnemu dowódcy oddziałów podziemia antykomunistycznego na Podhalu, ale także (wcześniej) żołnierzowi Wojska Polskiego, Konfederacji Tatrzańskiej, Armii Krajowej, Batalionów Chłopskich (w tym okresie współpracował z Armią Ludową i partyzantką sowiecką). Kuraś tworzył następnie Milicję Obywatelską w Nowym Targu, otrzymał (z rąk Zofii Gomułkowej) nominację na szefa Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Nowym Targu – ostatecznie wrócił do partyzantki i walczył z nową władzą. Jak widać, już same losy Kurasia „Ognia” pełne są sprzecznych wyborów. Kontrowersje wzbudzają także jego akcje zbrojne, jest oskarżany przez niektórych świadków i historyków o zabijanie Żydów i gwałcenie kobiet, choć inni historycy i współpracownicy „Ognia” temu zaprzeczają. Grzegorz Królikiewicz sięgnął w swoim filmie do wspomnień dawnych żołnierzy, ubeków, uczestników wydarzeń i świadków, ułożył z ich wypowiedzi ciąg relacjonujący losy „Ognia” (nie dodając nic od siebie, jeśli nie liczyć eksperymentów w warstwie wizualnej), ale nie zamazał wyżej opisanych sprzeczności, konfrontując wspomnienia tych, którzy uważali „Ognia” za bohatera ze wspomnieniami tych, którzy mieli go za bandytę. W tym sensie film ten jest nie tylko o losach Kurasia, ale także o pamięci, jako – tak popularnym współcześnie, a tak niepewnym – materiale do budowania obrazu przeszłości.