Poezja
Proza i dramat
Opracowania historyczne

 

Poezja

T. RÓŻEWICZ, NIEPOKÓJ, KRAKÓW 1947

W 1942 r. Tadeusz Różewicz, został zaprzysiężony w Armii Krajowej przez starszego brata Janusza. Tadeusz kilka lat spędził w oddziałach leśnych. Debiutował w 1944 r., ale uwagę krytyków zwrócił na niego tom „Niepokój”, w którym znalazły się takie ważne wiersze jak: „Róża”, „Lament”, „Matka powieszonych”, „Ocalony”. Jego poezja pisana „ze ściśniętym gardłem” wyrasta z doświadczenia wojennego; mówiono wówczas o pokoleniu Apokalipsy spełnionej. Poeta zadaje ważne pytania, jak mają żyć ci wszyscy, którzy „ocaleli prowadzeni na rzeź”. Młody autor w oszczędnych słowach umiał wyrazić bezradność ocalonych, ich ból, wyrzuty sumienia i nieumiejętność radzenia sobie w powojennej rzeczywistości: „mam lat dwadzieścia / jestem mordercą / jestem narzędziem / tak ślepym jak miecz / w dłoni kata /zamordowałem człowieka”. Jego wiersze wyrastają z doświadczeń awangardy, ekspresjonizmu i katastrofizmu. Ocaleni są kalecy, potrzebują „nauczyciela i mistrza”, żeby przywrócił im wzrok, słuch i mowę, nazwał rzeczy właściwie, oddzielił światło od ciemności, a więc dokonał jeszcze raz aktu stworzenia, niczym w Biblii. Ten ton wywoływał niezadowolenie socrealistów, którzy postulowali, aby poeta wyrzeczekł się naleciałości sztuki burżuazyjnej.

 

WŁ. BRONIEWSKI, SŁOWO O STALINIE, WARSZAWA 1953

Legionista Piłsudskiego, uczestnik wojny polsko-bolszewickiej, przedwojenny komunista (ale do partii nigdy nie należał), więzień NKWD, żołnierz armii Andersa, po powrocie do kraju alkoholik i pacjent szpitala psychiatrycznego. Aż dziw, że nikt jeszcze nie nakręcił o nim serialu. Rewolucyjny poeta wychowany na polskim romantyzmie, tłumacz Majakowskiego, który historii uczył się „mamrze sowieckim” po wojnie nie potrafił odnaleźć się w nowej rzeczywistości. Ale chciał wierzyć w partyjne obietnice o budowaniu ustroju sprawiedliwości społecznej, mimo negatywnych doświadczeń z stalinowskich więzień. Odmówił Bierutowi napisania nowego polskiego hymnu, ale był dumny ze swojego „Słowa o Stalinie”, choć ponoć – jak sam wyznawał – utwór został napisany w trakcie trzydniowego ciągu alkoholowego. „Słowo o Stalinie” to panegiryk opiewający cnoty „ojca narodów”. Powstał na konkurs zorganizowany z okazji siedemdziesiątej rocznicy urodzin generalissimusa. W PRL-u był bardzo popularny, doczekał się licznych edycji, ale po Październiku i obnażającym zbrodnie stalinowskie „Tajnym referacie” Chruszczowa stał się wyrzutem sumienia autora. Jednego z największych i najbardziej tragicznych polskich twórców XX wieku. Dziś to dokument literacki.

 

Proza i dramat

J. NEL SIEDLECKI, K. OLSZEWSKI, T. BOROWSKI, BYLIŚMY W OŚWIĘCIMIU, MONACHIUM 1946

Kiedy w kwietniu 1945 Amerykanie wyzwolili obóz koncentracyjny w Dachau Tadeusz Borowski ważył ledwie 35 kilogramów. Odratowany spędzał czas w obozie tzw. dipisów. Tam pojawił się pomysł, aby przeżycia obozowe zamienić w literaturę. Tak powstała niezwykła książka-świadectwo. Jej okładki wykonano z płótna pasiaków a na stronie tytułowej obok nazwisk autorów wydrukowano ich obozowe numery. Borowski opublikował w tym tomie cztery opowiadania: „U nas w Auschwitzu”, „Ludzie, którzy szli”, „Dzień na Harmenzach” i „Proszę państwa do gazu”. Po powrocie do kraju dwa z nich wydrukował miesięcznik „Twórczość”. Reakcja była nieoczekiwana. Zastosowanie przez autora techniki behawioralnej, brak ocen postępowania bohaterów, ucieczka od tonu martyrologicznego sprawiły, że autora oskarżano o nihilizm, cynizm, kłamstwo a nawet kolaborację z Niemcami. Niektórzy domagali się procesu. Opowiadania oświęcimskie do dziś wielu czytelników szokują swą szczerością, śmiałością opisów. Autor w lakoniczny sposób potrafił powiedzieć tak wiele o tym nieludzkim świecie: „Wróciłem z piłką i podałem na róg. Pomiędzy jednym a drugim kornerem za moimi plecami zagazowano trzy tysiące ludzi”. Ta obojętność na śmierć innych, relatywizacja pojęć dobra i zła, podporządkowanie egzystencji potrzebom fizjologicznym (głód, strach, przemożna chęć biologicznego przeżycia) to cechy człowieka zlagrowanego. Borowski rozczarowany komunizmem, dręczony przez traumy obozowe sześć lat po wojnie popełnił samobójstwo.

 

 Z. NAŁKOWSKA, MEDALIONY, WARSZAWA 1946

„Rzeczywistość jest do wytrzymania, gdyż nie cała dana jest w doświadczeniu, nie cała jest widzialna. Dociera do nas w ułamkach zdarzeń, w strzępach relacji, w echach wystrzałów – straszliwa i niedotykalna…”. Taki zapis z kwietnia 1943 r. znajdziemy w „Dziennikach czasu wojny” Zofii Nałkowskiej. Autorka powtórzy go w opowiadaniu „Kobieta cmentarna” pochodzącym z tomu „Medaliony”. W zasadzie należałoby napisać z tomiku; ta mała książeczka jest jednym z arcydzieł literatury polskiej. Nałkowska wysłuchała niezliczonych zeznań i relacji świadków (pracowała w Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce), ale zamiast ogromnej książki wypełnionej zgrozą i okropnością zastosowała technikę redukcji. Zdawała sobie sprawę, że nikt nie wytrzyma lektury takiej ilości horroru, wybrała kilka opowieści. Oddała głos świadkom, którzy sami mówią, jaki ludzie ludziom zgotowali los. Dwojra Zielona, tytułowa bohaterka opowiadania pod tym samym tytułem, mówi, że musiała przeżyć: „po to, żeby powiedzieć wszystko tak, jak pani teraz mówię. Niech świat o tym wie, co oni robili”. Autorka znakomicie oddała chropowaty styl, błędy językowe, nieuporządkowaną narrację świadków. Znalazła sposób, aby opowiedzieć to, co niewypowiadalne. Niczego nie wygładzała, nie komentowała. Prawda o epoce pieców, podana prosto, bez afektacji, jest dzięki temu porażająca. Eksterminacja Żydów, los dzieci w Auschwitz, produkcja mydła z ludzkich ciał, kanibalizm – te fakty nie mają nas epatować a dać całą prawdę o zwyrodnieniu oprawców a jednocześnie ukazać dehumanizację i spustoszenie moralne ofiar.

 

J. ANDRZEJEWSKI, POPIÓŁ I DIAMENT, WARSZAWA 1948

„Zaraz po wojnie” – początkowo taki miał być tytuł powieści J. Andrzejewskiego. Ale autor zdecydował się jednak na inny, na użycie słów z wiersza C. K. Norwida: „- czy zostanie / Na dnie popiołu gwiaździsty dyjament”. Tytuł znakomity, ale powieść nie przetrwała próby czasu. Najpierw wychwalana, przez dziesięciolecia lektura licealna, mająca mnóstwo wydań a później odsączana od czci. Sławomir Mrożek pisał o niej, że przynosi obraz Polski składającej się z: „durniów, oszustów, morderców, błaznów, zdegenerowanych inteligentów i głupkowatych hrabiów (…) oraz ze szlachetnych i mądrych komunistów (…). W tle zdrowy lud i otumaniona młodzież…”. Sam Andrzejewski przygotował w 1954 r. wersję zmienioną (czytaj – gorszą), żeby ściśle spełniała wymogi socrealizmu. Utwór daje zafałszowany obraz powojennej Polski. Armia Czerwona maszeruje dziarsko, słychać tylko „tęskną pieśń stepową”, NKWD nie ma, a żołnierze wyklęci umierają na śmietniku historii, bo to ich miejsce. Autor stanął po stronie zwycięzców, to komuniści mają rację, bo oni przynoszą nowe, lepsze życie, budują nowy ład. Kto nie z nimi, ten występuje przeciwko prawom Historii i nie chce dobra Polski. Dziś powieść jest tylko popiołem, diamentem zaś okazał się film Andrzeja Wajdy, ekranizacja powstała w 1958r.

 

WARTO PRZECZYTAĆ TAKŻE:

J. Andrzejewski, Bramy raju

A. Bobkowski, Szkice piórkiem

R. Bratny, Kolumbowie. Rocznik 20

J. Brzechwa, Bronka i stonka

L. Buczkowski, Czarny potok

J. Czapski, Na nieludzkiej ziemi

K. I. Gałczyński, Dzieła

W. Gombrowicz Ślub, Dzienniki

St. Grochowiak, Poezje wybrane

Z. Haupt, Baskijski diabeł

M. Kuncewiczowa, Tristan 1946

St. J. Lec, Myśli nieuczesane

J. Mackiewicz, Kontra

H. Malewska, Apokryf rodzinny

W. Myśliwski, Pałac

M. Nowakowski, Ten stary złodziej

J. Stempowski, Eseje

J. Stryjkowski, Austeria

 

DLA TYCH, KTÓRZY CHCĄ WIEDZIEĆ WIĘCEJ:

A. Bikont, J. Szczęsna, Lawina i kamienie. Pisarze wobec komunizmu, Prószyński i Ska, Warszawa 2006.

St. Burkot, Literatura polska 1939-2009, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2015

P. Czapliński, P. Śliwiński, Literatura polska 1976–1998, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1999

T. Drewnowski, Literatura polska 1944-1989 – próba scalenia : obiegi, wzorce, style, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”, Kraków 2004

M. Fik, Kultura polska po Jałcie, wyd. Polonia, Londyn 1989

P. Kuncewicz, Agonia i nadzieja, t. 3: Poezja polska od 1956, t. 4: Proza polska od 1956

Wł. Maciąg, Literatura Polski Ludowej 1944-1964, Warszawa 1973

M. Shore, Kawior i popiół. Życie i śmierć pokolenia oczarowanych i rozczarowanych marksizmem, przeł. Marcin Szuster

praca zbiorowa pod redakcją M. Stępnia,W kręgu literatury Polski Ludowej, Kraków 1975

 

Opracowania historyczne

Herrmann Paulus, Relacja o czasach polskich i rosyjskich w Elblągu od stycznia 1945 do maja 1946, Gdańsk–Elbląg 2009.

Walicka Mirosława, Próba wspomnień. Gdańsk 1945–1946, Gdynia 1968.

Baziur Grzegorz, Armia Czerwona na Pomorzu Gdańskim 1945–1947, Warszawa 2003.

Golon Mirosław, Polityka radzieckich władz wojskowych i policyjnych na Pomorzu Nadwiślańskim w latach 1945–1947, Toruń 2001.

Hejger Maciej, Polityka narodowościowa władz polskich w województwie gdańskim w latach 1945–1947, Słupsk 1998.

Kamiński Łukasz, Polacy wobec nowej rzeczywistości 1944–1948. Formy pozainstytucjonalnego, żywiołowego oporu społecznego, Toruń 2000.

Kersten Krystyna, Narodziny systemu władzy. Polska 1943–1948, Lublin 1989.

Owsiński Marcin, Naznaczeni. Stutthof-Obozy-Sztutowo w latach 1945-1962. dzieje gminy, gromady i miejsca pamięci, Sztutowo 2015.

Paczkowski Andrzej, Referendum z 30 czerwca 1946 roku. Przebieg i wyniki, Warszawa 1993.

Siekierzyński Janusz, Tworzenie administracji państwowej w województwie gdańskim (1945–1950), Gdańsk 1978.

Sowiński Paweł, Wakacje w Polsce Ludowej. Polityka władz i ruch turystyczny (1945–1989), Warszawa 2005.

Wóycicka Zofia, Przerwana żałoba. Polskie spory wokół pamięci nazistowskich obozów koncentracyjnych i zagłady 1944–1950, Warszawa 2009.

Zaremba Marcin, Wielka Trwoga. Polska 1944–1947. Ludowa reakcja na kryzys, Kraków 2012.

Berendt G., Kruk M., Danuta Siedzikówna „Inka” (1928–1946), Kraków 2014 (http://pamiec.pl/pa/biblioteka-cyfrowa/patroni-naszych-ulic/15037,Danuta-Siedzikowna-Inka-19281946.html)

Rusinek B., Szczurek Z., Dzieje drugiej konspiracji niepodległościowej na Pomorzu Gdańskim w latach 1945–1956, Gdańsk 1999.

Mapa terroru. Śladami zbrodni komunistycznych w województwie gdańskim (1945–1956), red. K. Nawrocki, oprac. R. Chrzanowski i in., Gdańsk 2016.

Bogdanowicz S., Kościół gdański pod rządami komunizmu 1945-1984, Gdańsk 2000.

Osadnicy. Nowe życie kresowiaków na Ziemiach Zachodnich. Nadzieje i niemoc wobec władzy ludowej, wybór i opracowanie Agnieszka Knyt, Warszawa 2014.

Sami swoi i obcy. Prawdziwe historie wypędzonych, Warszawa 2011.

Żuławiacy. Wspomnienia osadników żuławskich, zebrał, opracował i wstępem opatrzył Józef Pawlik, Gdańsk 1973.

Bykowska Sylwia, Rehabilitacja i weryfikacja narodowościowa ludności rodzimej w województwie gdańskim po II wojnie światowej, Gdańsk 2012.

Dulczewski Zygmunt, Kwilecki Andrzej, Z życia osadników na Ziemiach Odzyskanych, Warszawa 1961.

Gąsiorowski Andrzej, Jan Kaszubowski i służby specjalne: gestapo, Smiersz, UB…, Gdańsk 2008.

Osęka Piotr, Mydlenie oczu. Przypadki propagandy w Polsce, Kraków 2000.

Sakson Andrzej, Od Kłajpedy do Olsztyna. Współcześni mieszkańcy byłych Prus Wschodnich: Kraj Kłajpedzki, Obwód

Kaliningradzki, Warmia i Mazury, Poznań 2011.