Poezja
Proza
Opracowania historyczne

 

Poezja

C. Miłosz, Wiersze, t. I i II, Warszawa 1984

Poezja Czesława Miłosza stała się w Polsce szeroko znana dopiero po 1980 r. dzięki otrzymaniu przez niego Nagrody Nobla. Od tej pory nie można już było ukrywać jego obecności w naszej kulturze. Milczenie o nim w PRL było karą za to, że w 1951 r. wybrał los emigranta politycznego, a także za opublikowany w 1953 r. w Paryżu Zniewolony umysł.

W jego bogatej twórczości tym nurtem, który towarzyszył sprawom polskim, był nurt historiozoficzny, znakowany wartościami moralnymi. Należy do niego liryk Który skrzywdziłeś – podarowany niejako „Solidarności”, którego fragment można odnaleźć na Pomniku Poległych Stoczniowców w Gdańsku. W polecanych tomach jest też wiele innych pozycji mówiących o etycznych obowiązkach poezji, o tym, że winna ona służyć dobru i przestrzegać przed złem świata (Portret z połowy XX wieku, Dziecię Europy, Traktat moralny), zaświadczających prawdę o epoce:

Zadanie (z tomu Gdzie wschodzi słońce i kędy zapada)

W trwodze i drżeniu myślę, że spełniłbym swoje życie
Tylko gdybym się zdobył na publiczną spowiedź
Wyjawiając oszustwo, własne i mojej epoki:
Wolno nam było odzywać się skrzekiem karłów i demonów
Ale czyste i dostojne słowa były zakazane
Pod tak surową karą, że kto jedno z nich śmiał wymówić
Już sam uważał się za zgubionego.

 

Z. Herbert, Raport z oblężonego miasta i inne wiersze, Paryż 1982

W połowie lat 70. Zbigniew Herbert podpisał się pod listem protestacyjnym w sprawie wprowadzonych poprawek do konstytucji ograniczających suwerenność Polski. Spowodowało to całkowity zakaz drukowania jego twórczości. Publikował w wydaniach podziemnych i emigracyjnych. Tomik o znamiennie metaforycznym tytule Raport z oblężonego miasta i inne wiersze ukazał się w paryskim Instytucie Literackim. I właśnie tytułowy liryk był najczęściej cytowanym utworem w czasie stanu wojennego. Traktowano go jako tekst czysto polityczny, czysto utylitarny, choć rozumiemy jego równoczesny charakter uniwersalny. Obok niego politycznie interpretowano też inne wiersze, np. Ze szczytu schodów, 17 IX. Herbert był niewątpliwym poetyckim mentorem „Solidarności” w 1980 r.

 

J. Kaczmarski, Antologia poezji, Warszawa 2012

Jacek Kaczmarski obok Jana Krzysztofa Kelusa uznawany jest za barda „Solidarności”. Przesądziły o tym na początku dwa teksty zapisane i skomponowane w drugiej połowie lat 70 – Mury to polska parafraza pieśni Lluisa Llacha, katalońskiego pieśniarza z Barcelony (1976, u nas – 1978 ) oraz Obława, która była przeróbką pieśni Włodzimierza Wysockiego. Oba stały się hymnem pokolenia, a szczególnie – jego kontestującego odłamu. Mury uznano za muzyczny symbol „Solidarności” za sprawą podziemnego Radia „Solidarność”.

Kaczmarski tworzył również oryginalne wiersze, tak ostre w wymowie politycznej, że w końcu lat 70. nie mogły funkcjonować na oficjalnej scenie. Z niedozwolonym repertuarem występował więc w prywatnych mieszkaniach i kościołach.

Znakiem rozpoznawczym jego poezji było wyrażenie emocji własnych i zbiorowych w języku kultury, opisywał rzeczywistość za pomocą kostiumu kulturowego, sięgał po metafory, analogie, stylizacje, prowadził erudycyjną grę z odbiorcą, używał języka ezopowego (Zbroja, Przejść przez Morze Czerwone). Po 1980 r. pisywał też wprost, ze wskazaniem wydarzenia, adresata, sprawy (List do redakcji „Prawdy” z trzynastego grudnia 1981, Raport o stanie samobójstw, Do wroga pieśni).

 

A. Skoczek, Poezja „Solidarności”. Antologia, Kraków 2006

Sierpniowy zryw 1980 r., a potem stan wojenny zainspirowały uznanych poetów (C. Miłosza, S. Barańczaka, R. Krynickiego, J. Kornhausera, T. Jastruna, J. Kaczmarskiego), ale też mniej znanych (J. Narbutta, autora wiersza Solidarni, który stał się hymnem „Solidarności”). Przyniosły też falę poezji ulotnej, anonimowej, pisanej z myślą o wykonaniu muzycznym (tak jak było z Balladą o Janku Wiśniewskim z Grudnia ’70). Spontaniczne teksty tworzone przez robotników pod wpływem wydarzeń tamtych dni to głównie wiersze strajkowe, odwołujące się do wzorców romantycznych, religijnych lub ludowych. Użycie klisz kulturowych podnosi siłę emocjonalną ich wypowiedzi, ale nie gwarantuje artyzmu języka i obrazowania.

Anna Skoczek podzieliła antologię na dwie części – rozdzieliła Sierpień ’80 i Grudzień’81, a wewnątrz tych części wyodrębniła wiersze autorów znanych i anonimowych. Te ostatnie dookreśliła gatunkowo lub tematycznie – wiersze strajkowe, wiersze stanu wojennego, piosenki, kontrafaktury (polegają one na podłożeniu nowego tekstu pod znaną już melodię).

Hymn SOLIDARNOŚCI

Słowa: Jerzy Narbutt
Melodia: Stanisław Markowski

Solidarni, nasz jest ten dzień,
A jutro jest nieznane,
Lecz żyjmy tak, jak gdyby nasz był wiek;
Pod wolny kraj spokojnie kładź fundament.
A jeśli ktoś nasz polski dom zapali,
To każdy z nas gotowy musi być,
Bo lepiej byśmy stojąc umierali,
Niż mamy klęcząc na kolanach żyć.
Solidarni, nasz jest ten dzień;
Zjednoczmy się, bo jeden jest nasz cel!

 

Proza

T. Siejak, Oficer, Warszawa 1981.

Przedwcześnie zmarły prozaik Tadeusz Siejak (1949–1994) scharakteryzował w Oficerze sferę produkcji i polityki w Polsce lat 70. i 80. Dopuszczeni do głosu funkcjonariusze niższego i średniego szczebla administracji państwowej przedstawiali i kompromitowali się sami, odsłaniając przed czytelnikami tajemnice PRL-u. Okazywali się durniami, kacykami, złodziejami. Obok nich ukazywana jest zdemoralizowana załoga, nieustanne braki materiałowe, rzeczywiste bądź sprowokowane awarie sprzętu – wszystko to demaskuje stan destrukcji gospodarki i niewydolność systemu politycznego ówczesnej Polski. Mały realizm tych powieści podbija po mistrzowsku rekonstruowany bełkotliwy język partyjny i nieporadny język robotników.

 

W. Grzegorzewska, Guguły, Wołowiec 2014

Nominowana do Nagrody Nike 2015 książka Wioletty Grzegorzewskiej jest zbiorem miniatur, które wiążą się w całość, w impresyjną opowieść o dorastaniu i dojrzewaniu w cieniu PRL-u. Dziecięca narratorka mieszka na wsi południowej Polski, jej komentarz jest słodko-gorzki, niekiedy liryczny, niekiedy melancholijny. W wielu opisach odnajdujemy humor. Szczególnie jest on widoczny w niby naiwnych, dziewczęcych spostrzeżeniach na temat peerelowskiej rzeczywistości politycznej. Ta zaplanowana naiwność jeszcze bardziej podkreśla absurd relacjonowanych zdarzeń. Tak jest w noweli pt. Dziewczynka z zapałkami będącej wspomnieniem szkolnego konkursu plastycznego na zadany temat: „Moskwa twoimi oczami”. Skończoną i gotową do wysłania pracę narratorki zalał (niechcący) atramentem kolega. Nie było czasu na przemalowanie. Niedługo pojawił się w szkole dziwny pan:

„No więc kto ci podsunął ten … ciekawy pomysł? Może rodzice albo opiekunka koła plastycznego? […]

– Sama sobie tak wyobraziłam Moskwę, proszę pana. […]

– A czemu tak katastroficznie?

– Jak?

– Czemu tak ponuro?

[…]

– Jeśli powiesz, kto podsunął ci ten pomysł, organizatorzy konkursu zafundują ci wycieczkę do Moskwy. I co ty na to? Pomyśl tylko, zobaczysz Kreml”.

 

A. Bikont, P. Bikont, W. Cesarski, Małe vademecum PEERELU z wycinków gazet podziemnych w formie kalendarza robotniczego na rok 1990 przez panów – Abackiego, Babackiego, Cabackiego ku uciesze i nauce czytelnika pracowicie zestawione, Warszawa 1989

Już sam tytuł, długi, z barokową inwersją, zapowiada rzecz śmieszną. I tak jest w istocie. Autorzy wybrali z prasy podziemnej, drugoobiegowej lat 80. informacje o wydarzeniach groteskowych, absurdalnych do tego stopnia, że aż budzących grozę. Ale… rzeczywistych. Słusznie Stefan Bratkowski w przedmowie zbioru napisał: „Strasznie i śmiesznie przemawia ta książka”.

Oto dwa z przedruków:

„Mieszkańcy niepokornego miasta Świdnika w godzinach wieczornego DTV masowo opuszczali swoje domy i spacerowali. Wprowadzono więc godzinę policyjną od godz.19-ej”.

„Informator Lublin” 1982, nr 111

„Tegoroczne obchody Dnia Milicjanta odbywały się również w przedszkolach. Panowie umundurowani pokazywali dzieciom insygnia swej władzy: pałki i kajdanki”

„Hydralek’’ 1983, nr 27

Małe vademecum informuje też o tym, jakie święto, którego dnia w PRL-u obchodzono, np.:

„21 luty – Międzynarodowy Dzień Walki z Reżimem Kolonialnym

22 kwiecień – Dzień Pamięci Włodzimierza Lenina”.

 

G. HERLING-GRUDZIŃSKI, DZIENNIK PISANY NOCĄ 1971-1972, 1973-1979, 1980-1983, 1984-1988, PARYŻ

Pierwsze oficjalne wydanie krajowe wszystkich tomów: „Res Publica”, Warszawa 1990

Twórca Innego świata, dokumentalnej relacji z przeżyć i obserwacji sowieckich łagrów, autor opowiadań, esejów, redaktor paryskiej „Kultury”, pisał również dzienniki. Z daleka, z emigracji reagował na to, co dzieje się w kraju. Oceniał, komentował, prognozował. W nich, podobnie jak w większości swoich utworów był analitykiem „przeklętego wieku ideologii”, wielu totalizmów, systematycznej degradacji człowieczeństwa w rzeczywistości faszystowskiej i także komunistycznej. Jako kronikarz, świadek czasu, po przejściu przez inny, koncentracyjny „świat” w łagrze, starał się zrozumieć, jak mogło dojść do powstania cywilizacji więziennej. Zmianom w Polsce po Sierpniu 1980. przyglądał się z nadzieją, ale też z nieufnością i ostrożnością.

„15 kwietnia 1981

Normalność, nienormalność. Zachód, przy całej sympatii do rewolucji polskiej, uważa ją w głębi ducha (czasem nawet nie za bardzo w głębi) za nienormalną, jak w anegdocie o człowieku, który po raz pierwszy w życiu zobaczył żyrafę i mruczy pod nosem, kręcąc niedowierzająco głową: „Nie, nie, takiego zwierzęcia nie ma”. Skoro nie ma, skoro jest majakiem albo niezwykłym wybrykiem natury, to albo za chwilę zniknie, albo sama natura zgotuje mu nagłą śmierć, aby znowu zapanowały jej zwykłe prawa. Ciągłe krakanie prasy zachodniej o nadchodzącej już, już inwazji ośmiela pośrednio „naturę” do restytucji „naturalnego porządku” owych „praw”. Do jałtańskich chorób Zachodu (uleczalnych? nieuleczalnych?) należy również astrofia wyobraźni.

Wyjątkowość rewolucji polskiej polega na tym, że jest bezkrwawa. Nienormalność rzeczywista na tym, że musi dbać o ocalenie monopartii, przeciw której wybuchła. Jak jedynowładcom narzucić – nie kwestionując nominalnie ich jedynowładztwa – faktyczną dwu- czy trójwładzę? Jak podzielić się władzą ze stróżami i wykonawcami władzy niepodzielnej? Podkreślając i wykazując bezustannie, na każdym kroku, że nie istnieje żadne inne wyjście; z wyjątkiem najgorszego, które niczego nie załatwi i niczego jedynowładcom nie przywróci prócz bata wciśniętego im do rąk przez najeźdźcę w obliczu powszechnego oporu narodowego i społecznego. Pytanie, czy dostatecznie dobrze rozumie to sam potencjalny najeźdźca; i czy potrafi przejść do bardziej wyrafinowanych, subtelnych form obrony swego zagrożonego, imperialnego stanu posiadania. Wczoraj w Rzymie poeta rosyjski B. powiedział mi, że byłyby one „dla nas wszystkich niebezpieczniejsze”. Co do mnie, wolę to ryzyko od czekania na generalny krach systemu i gwałtowny rozpad imperium”.

 

Opracowania historyczne

 

A.  1939-1989, WARSZAWA 2003

Wydana w 2003 r. książka Andrzeja Friszke pt. Polska. Losy państwa i narodu 1939-1989 jest przeznaczona dla szerokiego kręgu czytelników. Naukowa precyzja, logiczny i bardzo czytelny przekaz sprawiają, że jest to opracowanie zarówno dla specjalistów przedmiotu, nauczycieli, studentów oraz uczniów, jak i osób zainteresowanych historią, zwłaszcza jej entuzjastów. Książka napisana w układzie chronologicznym stanowi obszerne syntetyczne omówienie wydarzeń lat 1939-1989, składa się ze wstępu, dziesięciu rozdziałów poświęconych kolejnym okresom historii Polski (okres wojny i powojenny) oraz rozdziału jedenastego, który stanowi próbę bilansu lat 1939-1989. Autor przedstawia okres okupacji niemieckiej i radzieckiej, zagładę Żydów, walki na Kresach, dzieje Polski Walczącej, kształtowanie się demokracji ludowej na ziemiach polskich, okres stalinizmu, rok 1956 i małą stabilizację, czasy stalinizmu konsumpcyjnego, rewolucję „Solidarności”, okres od stanu wojennego do Okrągłego Stołu i zmiany systemu. Zaletą książki są ciekawe źródła ikonograficzne.

 

A. PACZKOWSKI, PÓŁ WIEKU DZIEJÓW POLSKI, WARSZAWA 2005 (OD 1939R.)

Książka pod tytułem Pół wieku dziejów Polski autorstwa Andrzeja Paczkowskiego w sposób syntetyczny, przejrzystym językiem, łatwym w odbiorze dla czytelników, w dziewięciu rozdziałach prezentuje historię Polski od 1939 r. do 1989 r. Kolejne części książki zawierają omówienie okresu okupacji, walki o kształt powojennej Polski, przemian rzeczywistości politycznej w latach 1940-1950, kształtowania realnego socjalizmu, długiego marszu, czyli wydarzeń, które doprowadziły do transformacji ustrojowej, a w końcu tzw. okresu po komunizmie. Ogromną zaletą książki jest brak nadmiernego encyklopedyzmu, czyli zbyt wielkiej liczby dat i nazw własnych. Autor skupił się przede wszystkim na opisie zjawisk i procesów, na wyjaśnienie przyczyn i skutków wydarzeń. Jej treść pozostaje przejrzysta i łatwa w odbiorze, mimo iż autor często nie przestrzega chronologii zdarzeń z racji tego, że książka ma charakter problemowy. Dodatkową jej zaletą jest ciekawe zestawienia informacji dotyczących władz państwowych w latach 1939-2005, a także zamieszczenie szczegółowego kalendarium „Solidarności” z lat 1980-2004.

 

A. LEON SOWA, HISTORIA POLITYCZNA POLSKI 1944-1991, KRAKÓW 2011

Autorska synteza powojennych dziejów Polski pióra prof. Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie Andrzeja Leona Sowy. Książka rzetelna faktograficznie, dobrze napisana, z czytelnym podziałem tematów i hasłami na marginesach ułatwiającymi wyszukiwanie informacji.

 

 

J. EISLER, „POLSKIE MIESIĄCE” CZYLI KRYZYS(Y) W PRL, WARSZAWA 2008

Książka Jerzego Eislera pod tytułem „Polskie miesiące” czyli kryzys(y) w PRL jest omówieniem wydarzeń tworzących specyficzny „polski kalendarz”. Zostały w niej przedstawione przyczyny, przebieg i skutki wydarzeń, do których doszło w Polsce w czerwcu i październiku 1956 r., w marcu i sierpniu 1968 r., w grudniu 1970 r., w czerwcu 1976 r., w sierpniu 1980 r. oraz grudniu 1981 r. Autor w sposób bardzo czytelny dla odbiorcy porównuje wydarzenia, ukazując ich podobieństwa i różnice, wskazuje związki pomiędzy nimi, wyjaśnia charakter wystąpień, odnosząc się zarówno do właściwego kryzysu politycznego, jak i kryzysu społecznego oraz kryzysu gospodarczego. W książce ukazano też stosunek Kościoła katolickiego w Polsce do „polskich miesięcy” i jego wpływ na przemiany, jakie zachodziły w kraju. Autor przedstawił również stanowisko władz radzieckich wobec omawianych wydarzeń. Ogromną zaletą książki jest przyjazny, potoczysty język narracji.

 

J. KARPIŃSKI, WYKRES GORĄCZKI. POLSKA POD RZĄDAMI KOMUNISTYCZNYMI, LUBLIN 2001.

Publikacja składa się z tekstów pierwotnie wydanych pod pseudonimem Marek Tarniewski lub pod własnym nazwiskiem na emigracji. Jakub Karpiński, wybitny socjolog i historyk, działacz opozycji demokratycznej, opisywał w nich mechanizmy sprawowania władzy przez PZPR i analizował zbiorowe zachowania społeczne w PRL. Teksty napisane przystępnym językiem, bez aparatu naukowego, syntetyczne.

 

A. MACHCEWICZ, BUNT: STRAJKI W TRÓJMIEŚCIE: SIERPIEŃ 1980, GDAŃSK 2015

Opowieść o społeczeństwie Trójmiasta w chwili wybuchu buntu robotniczego w 1980 r. Autorka analizuje przemiany społeczne od początku lat 70., sytuację materialną i narastanie świadomości politycznej robotników Wybrzeża. Zalecane jako lektura uzupełniająca.

 

 

P. SOWIŃSKI, ZAKAZANA KSIĄŻKA: UCZESTNICY DRUGIEGO OBIEGU 1977-1989, WARSZAWA 2011

Zwięzła, przystępna historia drugiego obiegu w Polsce, skoncentrowana na twórcach drugiego obiegu i mechanizmie jego funkcjonowania. Zalecana jako lektura uzupełniająca.

 

 

STAN WOJENNY. OSTATNI ATAK SYSTEMU, RED. AGNIESZKA DĘBSKA, WARSZAWA 2006

Wybór relacji dotyczących stanu wojennego. Bogato ilustrowany album oddający atmosferę zarówno wprowadzania stanu wojennego, działalności w podziemnych strukturach „Solidarności” oraz warunków życia w tym czasie.

 

 

J. SKÓRZYŃSKI, REWOLUCJA OGRĄGŁEGO STOŁU, WARSZAWA 2009

Kompletne opracowanie ukazujące drogę do Okrągłego Stołu, przebieg i tło negocjacji oraz pierwsze konsekwencje porozumienia. Książka napisana żywym językiem, dzięki czemu ten trudny temat jest zrozumiały w odbiorze dla młodzieży licealnej.

 

 

E. SZCZESIAK, MY, PODZIEMNI. CISI BOHATEROWIE STANU WOJENNEGO, GDAŃSK 2006

Książka Edmunda Szczesiaka My, podziemni. Cisi bohaterowie stanu wojennego. Jak walczyła Solidarność 1981-89 przedstawia działalność szeregowych działaczy podziemnej opozycji, tych wszystkich, którzy byli związani z opozycją, z wydawaniem gdańskiego biuletynu podziemnej „Solidarności”: drukarzy, redaktorów, kolporterów, łączników, osoby wspomagające działalność opozycyjną, np. użyczające mieszkania. W bardzo ciekawy sposób autor opisuje codzienną rzeczywistość, współpracę ludzi podziemia, których nazywa „pospolitym ruszeniem”, sposoby działania w konspiracji. Ogromną zaletą książki jest wykorzystanie przez autora wspomnień i relacji uczestników wydarzeń okresu 1981-1989 oraz różnorodnych źródeł ikonograficznych.