Wprowadzenie historyczne
Kalendarium

We wrześniu 1980 roku w całej Polsce trwały jeszcze strajki. Nie zmieniło sytuacji odwołanie Edwarda Gierka z funkcji I sekretarza PZPR. Tymczasem przedstawiciele wszystkich MKSów podjęli decyzję o utworzeniu jednolitego Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”, który swą nazwę zaczerpnął od biuletynu informacyjnego wychodzącego w czasie strajku w Stoczni Gdańskiej. Władze zaskoczone masowym charakterem ruchu związkowego usiłowały utrudnić jego zarejestrowanie, lecz strajk ostrzegawczy ujawnił determinację Związku. 10 listopada został on formalnie zarejestrowany. Zaniepokojone kierownictwo partyjne w tajemnicy zleciło przygotowanie planów wprowadzenia w Polsce stanu wojennego. Okres ten bardzo często nazywany jest Karnawałem Solidarności.

Kolejne miesiące dowiodły, że „Solidarność” nie da się wtłoczyć w ramy socjalistycznego systemu. Nie było to na rękę władzom, które wciąż borykały się z katastrofalnym stanem gospodarki, będąc jednocześnie pod presją groźby interwencji ze strony ZSRR i jego sojuszników. Nieprzypadkowo w marcu 1981 roku rozpoczęły się na terenie Polski manewry wojsk Układu Warszawskiego. W tym samym miesiącu doszło do prowokacji – w Bydgoszczy funkcjonariusze Służby Bezpieczeństwa pobiły trzech działaczy „Solidarności”. Związek zażądał ukarania winnych i przeprowadził ogólnokrajowy strajk ostrzegawczy. W odpowiedzi ogłoszono przedłużenie manewrów na czas nieokreślony. Narastający konflikt, podsycany przez propagandę partyjną, zażegnany został w wyniku zawarcia kompromisu. Spotkało się to z krytyką niektórych działaczy związkowych, którzy uważali, że z obecną władzą nie należy negocjować czy iść na ustępstwa. Otoczenie Lecha Wałęsy uważało natomiast, że swe osiągnięcia „Solidarność” zawdzięcza unikaniu otwartej walki. Planowano zresztą zmusić władze do daleko idących reform, co pośrednio wynikało z rozczarowania ustaleniami IX Zjazdu PZPR, który odbył się w lipcu i nie przyniósł konkretnych rozwiązań dramatycznie pogarszającej się sytuacji gospodarczej.

Społeczeństwo swe nadzieje pokładało w „Solidarności” – związku, który sam tworzyło, mając we wrześniu 1981 roku 9,5 miliona członków. W tym to miesiącu odbyła się pierwsza część I Walnego Zjazdu Delegatów NSZZ „Solidarność”, na którym ujawniły się wewnętrzne konflikty. Uchwalono też, częściowo przez zaskoczenie, ”Posłanie do ludzi pracy Europy Wschodniej”. Druga tura przyniosła zwycięstwo w wyborach na przewodniczącego Lechowi Wałęsie, a także zaowocowała przedstawieniem programu Związku. Stawiał on na szeroko pojętą samorządność i postulował odejście od gospodarki nakazowo-rozdzielczej oraz powierzanie stanowisk kierowniczych według kompetencji, a nie przynależności partyjnej. Władze partyjno-państwowe słusznie odebrały ten program jako zagrożenie dla siebie, a sam Związek jako konkurenta do objęcia władzy. Podczas październikowego plenum KC PZPR gen. Wojciech Jaruzelski został wybrany na I sekretarza. Wcześniej, w lutym, objął on tekę premiera, więc teraz skupiał władzę państwową i partyjną w jednym ręku. Od września, kiedy zameldowano mu o gotowości do wprowadzenia stanu wojennego, czekał tylko na właściwy moment. Ostateczną decyzję podjął 12 grudnia 1981 roku.

KALENDARIUM

1980

1 września – rozpoczął działalność Międzyzakładowy Komitet Założycielski Niezależnych Samorządnych Związków Zawodowych, którego przedstawiciel – Karol Modzelewski – na spotkaniu MKZ-ów z całej Polski w Gdańsku (17 września 1980 r.) przekonał zebranych do powołania ogólnopolskiej organizacji związkowej o nazwie „Solidarność”.

22 września – w wyniku wydarzeń i strajków robotniczych założono Niezależne Zrzeszenie Studentów. Nazwa zrzeszenia została ustalona na spotkaniu grup założycielskich z uczelni w całej Polsce, które spotkały się w dniach 18–19 września na Politechnice Warszawskiej.

październik – przy Międzyzakładowym Komitecie Założycielskim NSZZ „Solidarność“ we Wrocławiu powstała Wszechnica Związkowa – unikatowy w skali kraju projekt edukacyjny dla dolnośląskich związkowców oraz innych osób (przede wszystkim Wrocławian) pragnących poszerzyć swoją wiedzę i horyzonty myślowe, zawierający cykle wykładów na temat nauk społecznych, ekonomicznych i prawnych. Jego pomysłodawcami byli Barbara i Aleksander Labudowie. Utworzyli oni zespół konsultacyjny, udzielający pomocy merytorycznej i organizacyjnej, w którym uczestniczyli profesorowie Uniwersytetu Wrocławskiego: historyk prof. Adam Galos, filolog prof. Czesław Hernas (nieformalny przewodniczący) i historyk sztuki prof. Mieczysław Zlat. Pierwszy wykład Wszechnicy odbył się 11 listopada 1980 r. Wykłady prowadzili naukowcy wyższych uczelni wrocławskich. Wszechnica działała do momentu wprowadzenia w Polsce stanu wojennego 13 grudnia 1981 r., a w jej zajęciach uczestniczyły tysiące członków „Solidarności” i mieszkańców Wrocławia.

9 października – przyznanie literackiej nagrody Nobla Czesławowi Miłoszowi.

22 października – polecenie opracowania w tajemnicy wstępnych planów wprowadzenia stanu wojennego, wydane przez Wojciecha Jaruzelskiego.

1981

28 stycznia – strajk ostrzegawczy w województwie jeleniogórskim: robotnicy domagali się odwołania znienawidzonego na tym terenie Stanisława Cioska z funkcji ministra ds. związków zawodowych. Protest ten został poparty przez pozostałe dolnośląskie MKZty.

luty – protesty studentów Uniwersytetu Wrocławskiego i Politechniki Wrocławskiej, którzy domagali się rejestracji Niezależnego Zrzeszenia Studentów oraz zwolnienia więźniów politycznych. „Ruch odnowy” ogarniał szerokie rzesze społeczeństwa dolnośląskiego: robotników, inteligencję oraz studentów i młodzież.

7 luty – ma miejsce prawdopodobnie pierwsza w kraju niezależna audycja radiowa zorganizowana przez Sekcję radiową NSZZ „Solidarność” Regionu Dolny Śląsk.

1 lutego – powołanie W. Jaruzelskiego na premiera. Apel o „90 spokojnych dni”. Początek zmian kadrowych w rządzie, co z czasem doprowadziło do zwiększonego udziału przedstawicieli wojska w administracji państwowej.

5 marca – po rezygnacji Jerzego Piórkowskiego, pierwszego przewodniczącego dolnośląskiej „S”, Władysław Frasyniuk został wybrany na przewodniczącego MKZ. Z zawodu kierowca, brał udział w strajku sierpniowym w zajezdni nr VII przy ul. Grabiszyńskiej i był rzecznikiem prasowym strajku. Tę funkcję pełnił od września jako członek prezydium MKZ NSZZ „S”. 30 czerwca 1981 r. na przewodniczącego Zarządu Regionu NSZZ „S” Dolny Śląsk. Delegat na I Krajowy Zjazd Delegatów NSZZ „S”, 8 października 1981 r. został członkiem Prezydium Komisji Krajowej NSZZ „S”.

6 marca – rozpoczęcie strajku okupacyjnego Wojewódzkiego Komitetu ZSL w Bydgoszczy przez rolników, żądających rejestracji NSZZ RI „Solidarność”. Początek manewrów wojsk Układu Warszawskiego „Sojuz 81” na terenie Polski.

27 marzec – wobec przedłużających się manewrów wojsk Układu Warszawskiego „Sojuz 81” wrocławski MKZ zorganizował strajk ostrzegawczy.

7 kwietnia – zakończenie manewrów „Sojuz 81”.

22 kwietnia – wprowadzenie kartek na masło, mąkę, ryż i kaszę.

3 maja – zgromadzenia coraz częściej się odbywały m.in. wielotysięczne msze św. przed siedzibą „Solidarności” przy ul. Mazowieckiej z okazji święta nieobchodzonego oficjalnie w PRL święta konstytucji 3 maja czy – w tym samym miesiącu – po zamachu na papieża Jana Pawła II (13 maja 1981 r.), a też marsz ulicami Wrocławia „W obronie więzionych za przekonania” (25 maja 1981 r.).

12 maja – zarejestrowanie NSZZ Rolników Indywidualnych „Solidarność”.

13 maja – zamach w Rzymie na papieża Jana Pawła II.

28 maja – śmierć prymasa Polski kardynała Stefana Wyszyńskiego. Jego następcą w lipcu został arcybiskup Józef Glemp.

lipiec – na Dolnym Śląsku do „Solidarności” wstąpiło ok. 1 150 000 osób.

27 lipca – polska premiera „Człowieka z żelaza” Andrzeja Wajdy, nagrodzonego w Cannes Złotą Palmą.

30 sierpnia – odsłonięcie pamiątkowej tablicy przy zajezdni MPK na ul. Grabiszyńskiej upamiętniającej protesty w ramach Sierpnia ’80.

jesień – Karta 77 i KOR spowodowały, że we wrocławskim środowisku powstał pomysł powołania do życia organizacji pod nazwą Solidarność Polsko-Czechosłowacka (SPCz). Jej głównym celem było animowanie działań na wielu różnych polach (polityka, historia, kultura, społeczeństwo), których wyznacznikiem był antytotalitaryzm. Do największych osiągnięć SPCz należało zorganizowanie w listopadzie 1989 r. seminarium zgodnie uznawane za preludium do aksamitnej rewolucji w Czechosłowacji.

3 grudnia – trzej działacze Zarządu Regionu NSZZ „Solidarność” Dolny Śląsk: Piotr Bednarz, wiceprzewodniczący Regionu, Józef Pinior, rzecznik finansowy i Tomasz Surowiec podjęli z konta „Solidarności” w V Oddziale Narodowego Banku Polskiego we Wrocławiu (ul. Ofiar Oświęcimskich 41/43) prawie wszystkie pieniądze ZR, czyli 80 milionów złotych. Akcję tę przeprowadzono z zachowaniem zasad konspiracji. Tego samego dnia Józef Pinior i Stanisław Huskowski, rzecznik prasowy Regionu, przekazali pobrane pieniądze arcybiskupowi Henrykowi Gulbinowiczowi, metropolicie wrocławskiemu. Dla powodzenia – skądinąd standardowej – akcji pobrania pieniędzy „Solidarności” z konta związku kluczowe znaczenie miało zachowanie Jerzego Aulicha, dyrektora banku. 2 grudnia, w przeddzień pobrania pieniędzy, Józef Pinior, poinformował o zamiarze pobrania pieniędzy Jerzego Kwapińskiego, przewodniczącego „S” w banku. Kwapiński, którego dyrektor Aulich darzył zaufaniem, uzyskał jego akceptację dla dokonania wypłaty, a następnie – razem z Piniorem – uzgodnił z Marią Leszczyńską, główną księgową, warunki odbioru pieniędzy. Po wywiezieniu pieniędzy z banku dyrektor Aulich nie zawiadomił Służby Bezpieczeństwa i z opóźnieniem powiadomił swoich przełożonych o pobraniu pieniędzy. Po 13 grudnia 1981 r. działający w podziemiu Regionalny Komitet Strajkowy (RKS) wykorzystywał 80 mln zł do finansowania m.in. druku prasy oraz pomocy dla ukrywających się, internowanych i uwięzionych działaczy. Do kwietnia 1983 r. RKS wspierał też z tych środków „Solidarność” w innych częściach Polski. Pieniądze były przekazywane od abp. Henryka Gulbinowicza przez bp. Adama Dyczkowskiego do dr. Kazimierza Jerie „Kajetana”, który pełnił funkcję skarbnika RKS. Doktor Jerie rejestrował każdą pobraną kwotę (w sumie ok. 34 mln zł), a stworzone w ten sposób archiwum kasowe przechowywał w sejfie na izotopy w Instytucie Fizyki Uniwersytetu Wrocławskiego. To unikalne archiwum pozwoliło rozliczyć środki po zakończeniu konspiracyjnej działalności. W 1990 r. na zjeździe dolnośląskiej „Solidarności“ Józef Pinior przekazał pozostałe 50 tys. dolarów. Ujawniono wówczas, że aby zapobiec dewaluacji, kard. Gulbinowicz wymienił zdeponowane pieniądze na dolary.