Akcja „Wisła” - akcja pacyfikacyjna o charakterze wojskowym, przeprowadzona przeciwko Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA) i Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN) w latach 1947-50. Połączona była z masowym wysiedleniem ludności cywilnej z terenów Polski południowo-wschodniej, głównie na tzw. Ziemie Odzyskane. Objęła m.in. Ukraińców, Bojków, Dolinian i Łemków, ale również mieszane rodziny polsko-ukraińskie. Łącznie przesiedlono ok. 140 tys. osób.

Aktyw robotniczy - potoczna nazwa bojówek organizowanych przez władze do likwidowania demonstracji m.in. w Marcu ’68. W skład takich grup wchodzili robotnicy, którzy mieli być przeciwieństwem protestujących „inteligentów”. Często w akcjach brali udział członkowie ORMO, działacze PZPR czy nieumundurowani żołnierze, którzy otrzymywali wynagrodzenie za udział w akcji.

Amnestia - ogłoszone decyzją władz zwolnienie więźniów z zakładów karnych. W Polsce Ludowej ogłaszana w 1945, 1947 i 1952 r. Kolejną przyjęto 27 kwietnia 1956 r. Osoby, które zostały skazane na kary pozbawienia wolności do lat 5, opuściły więzienia, a skazanym na śmierć oraz dożywotnie pozbawienie wolności wyroki zamieniono na 15 lat pozbawienia wolności.

Bananowa młodzież - termin powstały na początku lat 60. XX w., wykorzystywany przez polskie władze w celu poniżenia przywódców młodzieży akademickiej (określanej również jako grupa awanturników z Uniwersytetu Warszawskiego, wywodząca się z kręgów bananowej młodzieży), odpowiedzialnej za protesty przeciwko rządowej nagonce antysemickiej (Marzec ‘68). PZPR, posługując się tym sformułowaniem, usiłowała skompromitować studentów pochodzących z bogatych rodzin (najczęściej były to rodziny wysokich urzędników PRL), sugerując, że wychowani w luksusie, symbolizowanym w tym przypadku przez deficytowe w okresie małej stabilizacji banany, nie znają istotnych problemów środowiska akademickiego, a tym samym nie mogą reprezentować jego interesów.

Bikiniarze - subkultura młodzieżowa funkcjonująca w Polsce do końca lat 50. XX w. Hasło „bikiniarz” pochodzi od słowa „bikiniarstwo” po raz pierwszy odnotowanego w Słowniku języka polskiego z 1956 r. Cechą odróżniającą ich od reszty społeczeństwa było zamiłowanie do muzyki jazzowej i kultury amerykańskiej. Przejawiało się w charakterystycznym ubiorze: szerokiej marynarce (tzw. "na kilowatach"), wąskich spodniach, butach "na słoninie" – gumowej grubej podeszwie, fryzurze (tzw. "plerezie"), piratkach - kolorowych skarpetkach i barwnym krawacie. Władze PRL aktywnie zwalczały ten ruch młodzieżowy, uważając go za przejaw kosmopolitycznych ciągotek i miłości do USA.

Bitwa o handel - polityka gospodarcza w Polsce w latach 1947-1949, mająca na celu ograniczenie i wyeliminowanie sektora prywatnego, którego istnienie miało według PPR grozić odrodzeniem się kapitalizmu. Zapoczątkowało ją wystąpienie Hilarego Minca na plenum KC PPR 13 i 14 kwietnia 1947 r. Właścicielom sklepów, którzy zawyżali ceny, groziło do 5 lat więzienia. Narzędziem władz w walce z przedsiębiorcami były m.in. koncesja, domiar oraz utrudnienia, np. przy zakupie towarów w hurtowniach. W trakcie "bitwy o handel" liczba prywatnych sklepów spadła z ponad 134 tys. w 1947 r. do około 78 tys. w 1949 r. Spowodowało to ogromne trudności w zaopatrywaniu ludności w towary codziennego użytku, gdyż przez cały czas likwidowano o wiele więcej prywatnych placówek niż powstawało nowych zarządzanych przez państwo.

Blok stronnictw demokratycznych - wspólna koalicja i lista wyborcza Polskiej Partii Robotniczej (PPR) i podporządkowanych jej w różnym stopniu partii: Polskiej Partii Socjalistycznej, Stronnictwa Demokratycznego oraz Stronnictwa Ludowego. Blok wygrał w sfałszowanych wyborach 19 stycznia 1947 r.

Czerwiec ‘76 - określenie nadane fali strajków protestów, które miały miejsce w PRL pod koniec czerwca 1976 r., po ogłoszeniu przez rząd Piotra Jaroszewicza wprowadzenia drastycznych podwyżek cen urzędowych na niektóre artykuły konsumpcyjne.

Dokwaterowanie - wprowadzone dekretem z 21 grudnia 1945 r. Na jego podstawie władze miały prawo przekazania obcym osobom pomieszczeń w mieszkaniach prywatnych bez zgody właściciela. Dekret obowiązywał początkowo w sześciu największych miastach Polski: Warszawie, Łodzi, Gdańsku, Lublinie, Krakowie, Katowicach i Poznaniu. W 1951 r. rozciągnięto go na wszystkie lokale. Zazwyczaj dotyczył mieszkań o więcej niż 5 izbach. Najczęściej stosowano regułę, że na 1 osobę może przypadać nie więcej niż 1 pokój. Często był to sposób na poniżenie ludzi zamożnych lub niepokornych wobec nowej władzy. Po 1956 r. zrezygnowano z takiego sposobu dokwaterowywania.

Domiar podatkowy - podatek uznaniowy, nakładany autorytatywnie na podatnika przez urząd skarbowy. Oficjalnie wprowadzono go w PRL po II wojnie światowej. Był narzędziem władz socjalistycznych pozwalającym na wymuszanie od prywatnych przedsiębiorców dodatkowych, czasami niezwykle wysokich opłat, przekraczających opłaty wynikające z ksiąg handlowych i przepisów.

Egzekutywa - organ wykonawczy Polskiej Partii Robotniczej/Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. W skład egzekutywy wchodziły najważniejsze osoby z komitetów partyjnych. Posiedzenia odbywały się z różną częstotliwością. Omawiano na nich najważniejsze wydarzenia oraz plany dla danego terenu.

Grupy Ochronno-Propagandowe (GOP) - specjalne grupy stworzone przez wojsko. Ich zadaniem była organizacja wieców i spotkań wyborczych, propaganda, indoktrynacja oraz bezpośredni nacisk na ludność. Funkcjonowały w czasie referendum ludowego 1946 r. i w trakcie wyborów do Sejmu w styczniu 1947 r.

Informacja Wojskowa - właśc. Główny Zarząd Informacji Wojska Polskiego Ministerstwa Obrony Narodowej, Komitetu do spraw Bezpieczeństwa Publicznego. Organ kontrwywiadu wojskowego działający w Polsce Ludowej w latach 1944–1957, odpowiedzialny obok Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego za masowe represje wśród żołnierzy oraz ludności cywilnej. W latach 1943–1945 w organach informacji Wojska Polskiego służyło 750 oficerów kontrwywiadu wojskowego Smiersz (działającego również w Armii Czerwonej), do sierpnia 1944 r. stanowili oni 100% oficerów informacji w Wojsku Polskim. W 1944 r. oficerami informacji zostało pierwszych 17 obywateli Polski. W terenie działały Okręgowe Zarządy Informacji. Marynarka Wojenna podlegała pod OZI nr 8 w Gdyni.

Karcer - specjalne miejsce w więzieniu lub areszcie, gdzie przetrzymywano szczególnie opornych członków podziemia niepodległościowego. W więzieniu w Gdańsku karcery znajdowały się w podziemiach. Były to niewielkie pomieszczenia, pozbawione światła i i częściowo wypełnione wodą.

Kodeks Karny Wojska Polskiego - w skrócie kkwp. Regulował kwestie odpowiedzialności karnej wojskowych, jednak obejmował także osoby cywilne. Wprowadzony dekretem Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego 23 września 1944 r. (wszedł w życie 30 września 1944 r.). Obowiązywał do 1969 r. Osoby cywilne były na jego podstawie sądzone do 1955 r. (nie dotyczyło to zarzutu szpiegostwa). Zawierał rozdział „Zbrodnie stanu” przewidujące karę śmierci z 10 na 19 paragrafów.

Kolektywizacja - proces likwidacji indywidualnych gospodarstw rolnych na rzecz wielkich majątków rolnych zarządzanych przez państwo. W ZSRR proces trwał od lat 20. XX w. Przeciwnicy akcji byli kierowani do obozów pracy, więzień lub pozbawiani środków do życia. W Polsce akcję rozpoczęto w 1948 r. Pomimo stosowania środków przymusu do 1956 r. nie udało się zlikwidować rolnictwa indywidualnego. Po Październiku ’56 istnienie indywidualnych gospodarstw rolnych zostało uznane przez Władysława Gomułkę za jeden z elementów „polskiej drogi do socjalizmu”. W latach 60. XX w. we wszystkich krajach „demokracji ludowej” prócz Polski udało się zakończyć proces kolektywizacji.

Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym - instytucja powołana dekretem Rady Ministrów z 16 listopada 1945 r., formalnie do ścigania przestępczości gospodarczej, faktycznie jako organ represji wobec prywatnej własności, zwłaszcza rzemiosła i handlu. W zakresie uprawnień Komisji było orzekanie grzywien, konfiskaty majątku, kierowanie obywateli do obozów pracy. Komisja mogła wydawać orzeczenia w trybie zaocznym, bez wysłuchania obwinionego, na podstawie donosów, także anonimowych. W późniejszym okresie Komisja nabyła prawo do karania osób za szeptaną propagandę i nieprzestrzeganie tzw. socjalistycznej dyscypliny pracy, np. za spóźnianie się. Komisja dysponowała własnymi obozami pracy (m.in. w Mielęcinie), posiadała także oddziały terenowe (m.in. w Gdańsku). Zlikwidowano ją 23 grudnia 1954 r.

Komitet Obrony Robotników (KOR) - działające jawnie opozycyjne ugrupowania społeczne utworzone 1976 m.in. przez: J. Andrzejewskiego, J. Kuronia, J. J. Lipskiego A. Macierewicz, P. Naimski i ks. J. Zieję, do którego przystąpiło wielu działaczy opozycji demokratycznej i intelektualistów, np. J. Kaczyński, L. Kaczyński, B Borusewicz, L. Kołakowski Głównym zadaniem KOR było finansowe i prawne wspieranie represjonowanych uczestników protestu robotniczego w czerwcu 1976. Po ich uwolnieniu 1977 KOR przekształcił się w Komitet Samoobrony Społecznej "KOR".

Komitet Wojewódzki PZPR - najwyższa instancja partii komunistycznej (1948–1989) na terenie województwa, bezpośrednia następczyni Polskiej Partii Robotniczej z siedzibą w Gdańsku przy ul. Wały Jagiellońskie 36. Komitet Wojewódzki podlegał Komitetowi Centralnemu (KC), nadzorując zarazem komitety: powiatowe, miejskie, dzielnicowe, gminne, gromadzkie, miejsko-gminne, zakładowe, uczelniane, branżowe, środowiskowe i osiedlowe. Na samym dole partyjnej hierarchii usytuowane były podstawowe i oddziałowe organizacje partyjne. KW PZPR rozpoczął działalność po Zjeździe Zjednoczeniowym PPR i Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), zorganizowanym w dniach 15–21 XII 1948 r. w Warszawie. Na czele partii w województwie stał I sekretarz.

Konfederacja Polski Niepodległej (KPN) - radykalna partia polityczna o orientacji niepodległościowej, pierwsza w krajach obozu komunistycznego jawnie działająca partia opozycyjna. Założona w sierpniu (1 września publiczna proklamacja powstania) 1979 w Warszawie przez byłych działaczy Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela: L. Moczulskiego, R. Szeremietiewa i in. W swym programie KPN odwoływało się do tradycji obozu politycznego związanego w okresie II Rzeczypospolitej z Marszałkiem Józefem Piłsudskim. […] Konfederacja nie uczestniczyła w obradach tzw. Okrągłego Stołu

Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego - specjalna formacja wojskowa podporządkowana ministrowi bezpieczeństwa publicznego (1945–1954), a następnie ministrowi spraw wewnętrznych (do likwidacji w 1965 r.), powołana uchwałą Krajowej Rady Narodowej z dnia 25 maja 1945 r. Wykorzystywana do zwalczania podziemia niepodległościowego, działań w okresie Referendum Ludowego i wyborów do Sejmu Ustawodawczego, a także ochrony gmachów administracji i więzień. W koszarach w Gdańsku stacjonował 13 Pułk KBW.

Krajowa Rada Narodowa - samozwańczy parlament utworzony przez działających na terenie okupowanej Polski działaczy komunistycznych w nocy z 31 grudnia 1943 r. na 1 stycznia 1944 r. Przewodniczącym KRN był Bolesław Bierut, organ powstał bez oficjalnej zgody Józefa Stalina. KRN działał do 19 stycznia 1947 r., kiedy wybrano pierwszy powojenny sejm.

Księża patrioci - potoczne określenie dotyczące księży wspierających władzę ludową i popierających zachodzące w kraju zmiany. Określenie wywodzi się od oficjalnej dewizy ruchu: „niezłomna wierność Polsce Ludowej”. Ruch szczególnie aktywnie działał w latach 1949-1956. Miał swoje przedstawicielstwo przy Związku Bojowników o Wolność i Demokrację w postaci Komisji Księży.

Kujbyszewiacy - potoczna nazwa absolwentów kursów zorganizowanych w Kujbyszewie (dziś Samara) w 1944 r. dla osób mających tworzyć aparat bezpieczeństwa na terenie Polski.

Kult jednostki - określenie jednoosobowych rządów sprawowanych przez przywódców komunistycznych. Element totalitarnego systemu rządów, gdzie osobie stojącej na szczycie hierarchii władzy przypisuje się cechy nadprzyrodzone. Idea kultu jednostki związana jest z postacią Józefa Stalina (w każdym z krajów demokracji ludowej miał on swojego odpowiednika), objawiała się w ostentacyjnym wyrażaniu uznania dla przewodniczącego partii, wychwalaniu niepowtarzalnych cech jego charakteru i umysłu, a także podkreślaniu wyjątkowej trafności wszelkich podejmowanych przez niego decyzji. Nieomylność przywódcy traktowano jako dogmat. Wobec nieograniczonej władzy dyktatora niemożliwa była krytyka jego osoby. Po raz pierwszy wyrażenie "kult jednostki" użyte zostało przez Nikitę Chruszczowa w tajnym referacie O kulcie jednostki i jego następstwach, wygłoszonym na XX Zjeździe KPZR w 1956 r. Potępił on wówczas Stalina za błędy popełnione w sprawowaniu władzy, zwłaszcza za stworzenie kultu własnej osoby oraz wypaczenie idei socjalizmu. Zbrodnie okresu stalinizmu wyjaśniano patologiczną naturą przywódcy. Zjawisko kultu jednostki, mimo że ostro skrytykowane, nadal pozostało elementem praktyki politycznej niektórych państw komunistycznych, co w szczególny sposób uwidoczniło się na przykład w kulcie Fidela Castro na Kubie czy Kim Ir Sena w Korei Północnej.

Kułak - pogardliwe określenie stosowane przez propagandę komunistyczną (zaczerpnięte ze Związku Sowieckiego) wobec rolników niechętnych władzy oraz posiadających większą ilość ziemi. Do połowy lat 50. w Polsce Ludowej władze starały się piętnować kułaków poprzez akcje propagandowe, zabieranie ziemi i plonów oraz zmuszanie do przystępowania do gospodarki uspołecznionej. Represje zakończono pod koniec lat 50. Od lat 70. władze zaczęły promować indywidualne gospodarstwa osiągające lepsze wyniki niż państwowe.

List biskupów polskich do biskupów niemieckich - nazywany też orędziem, uważany jest za jeden z najważniejszych etapów pojednania polsko-niemieckiego po II wojnie światowej. 18 listopada 1965 r. podczas obrad II Soboru Watykańskiego orędzie podpisało 34 polskich biskupów, m.in. kardynał Stefan Wyszyński i Karol Wojtyła. Autorem i inicjatorem listu był przyszły arcybiskup wrocławski Bolesław Kominek. List był konsultowany z polskimi i niemieckimi biskupami oraz niemieckimi intelektualistami. W liście, napisanym po niemiecku przez abp. Kominka[2], streszczono polskie dzieje, podkreślając ciemne i jasne strony polsko-niemieckich stosunków. Przypomniano, że miliony Niemców ucierpiały wskutek powojennych wysiedleń, a skutkiem wojny jest granica na Odrze i Nysie. Polscy biskupi zapraszali też niemieckich na obchody tysiąclecia chrztu Polski. Najsłynniejsze zdanie listu brzmi: ''W tym jak najbardziej chrześcijańskim, ale i bardzo ludzkim duchu wyciągamy do Was, siedzących tu na ławach kończącego się Soboru, nasze ręce oraz udzielamy wybaczenia i prosimy o nie''. Odpowiedź (nadesłaną 5 grudnia) podpisało 41 biskupów z RFN i NRD. Niemieccy biskupi przyjęli zaproszenie na polskie uroczystości, unikali jednak jasnego określenia stanowiska w kwestii granicy na Odrze i Nysie. List polskich biskupów bardzo negatywnie oceniły władze PRL. Komitet Centralny PZPR uznał, że biskupi sfałszowali historię, że orędzie służyło interesom niemieckim, a jego sygnatariusze dopuścili się zdrady. Władze uważały za niedopuszczalną wypowiadź biskupów w sprawach dotyczących całości polskiego społeczeństwa i rozpętały kampanię propagandową przeciwko autorom listu. Publikowano artykuły w prasie, broszury i książki, odbyła się masowa akcja odczytów i wieców protestacyjnych w zakładach pracy[3]. Władze przeprowadzały też rozmowy z księżmi na temat orędzia, odbyło je 70% proboszczów. Oceny księży były podzielone. Sprawa listu biskupów wpisywała się również w nasilający się w połowie lat 60. konflikt między władzami PRL a Kościołem, którego kulminacją było zorganizowanie przez władze oficjalnych obchodów Tysiąclecia Państwa Polskiego konkurencyjnych wobec kościelnych obchodów Tysiąclecia Chrztu Polski. Władze wykorzystywały sprawę listu dla dezawuowania obrazu Kościoła w oczach społeczeństwa.

Mała stabilizacja - okres poprawy nastrojów społecznych w pierwszych latach rządów Władysława Gomułki (od 1956 r.), związany z nadziejami na stopniowe polepszenie sytuacji gospodarczej. Nastąpiła wówczas stopniowa liberalizacja życia społecznego, zmniejszenie zależności od ZSRR, więźniów politycznych objęła amnestia. Zakończona wystąpieniami robotniczymi Grudnia ’70.

Mały kodeks karny - nazywany w skrócie mkk. Dekret o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy państwa polskiego wprowadzony 13 czerwca 1946 r. Zastąpił wcześniejszy dekret o tej samej nazwie z 16 listopada 1945 r. Wykorzystywany przez władze komunistyczne do zwalczania przeciwników politycznych. Składał się z 7 rozdziałów i 72 paragrafów. Pierwszy rozdział zatytułowano „Przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu publicznemu”. Na 18 paragrafów dopuszczono w nim karę śmierci w 11 przypadkach.

Marcowi docenci - potoczne, negatywne określenie doktorów piastujących stanowiska adiunkta na uczelniach, którzy po wydarzeniach Marca ‘68 zostali mianowani docentami, mimo że nie posiadali stopnia doktora habilitowanego.

Marzec 1968 - określenie kryzysu politycznego, do jakiego doszło w PRL w 1968 r. Po zdjęciu z afisza Teatru Narodowego w Warszawie przedstawienia Dziady i stłumieniu 8 marca 1968 r. wiecu studentów Uniwersytetu Warszawskiego 9 marca w KWMO w Gdańsku powołano sztab kryzysowy. 12 marca odbył się wiec na Politechnice Gdańskiej i spotkanie z I sekretarzem KW Stanisławem Kociołkiem. Powołano też komitet protestacyjny. Wieczorem odbyła się w Gdańsku demonstracja pod budynkiem „Żaka”, zakończona się starciami z MO, SB i ORMO. Zgromadzenie liczyło około 1500 osób. 15 marca doszło do demonstracji, która przerodziła się w zamieszki uliczne z udziałem młodzieży szkolnej i robotników. Liczbę demonstrantów szacuje się na 20 tys., w Marcu ‘68 prawdopodobnie była to największa nielegalna demonstracja w Polsce. W jej stłumieniu brało udział 3 tys. funkcjonariuszy MO i ORMO. Rannych zostało około 50 demonstrantów, 90 milicjantów i ormowców. Reakcją lokalnych władz były propagandowe wiece w trójmiejskich zakładach pracy i represje wobec aktywnych uczestników wydarzeń. Zatrzymano blisko 300 osób, w tym 54 studentów i 59 uczniów. Ogółem we wszystkich akcjach pacyfikacyjnych 12–15 marca 1968 r. władze użyły 26 tys. osób z różnych formacji, w tym 14 tys. członków ORMO. Ostatni wiec na PG odbył się 5 kwietnia pod hasłami uwolnienia aresztowanych. Wydarzeniom marcowym w Gdańsku towarzyszyła nagonka na aktywnych opozycjonistów i zajmujące wyższe stanowiska osoby pochodzenia żydowskiego. Pod zarzutem propagowania poglądów syjonistycznych zwalniano z pracy w administracji państwowej i szkolnictwie wyższym. Z PZPR wykluczono 10 osób pod zarzutem prezentowania poglądów żydowsko-nacjonalistycznych i sprzyjania Izraelowi. Następstwem wydarzeń marcowych była reorganizacja na gdańskich uczelniach. Na WSP instytuty zastąpiono katedrami. Kilkunastu wykładowców pochodzenia żydowskiego zwolniono z pracy, wielu adiunktów ze stopniem doktora otrzymało nominacje na stanowisko docentów, w większości potwierdzone potem habilitacją. Od 1969 r. wprowadzono na uczelniach tzw. praktyki robotnicze, czyli kilkutygodniowe prace fizyczne dla przyjętych na studia (zniesione po 1989 r.).

Masówka - inaczej wiec. Masowe zgromadzenie ludzi celem przedyskutowania jakichś wydarzeń lub wyrażenia swoich poglądów na ich temat. Organizowane m.in. na uczelniach i w zakładach pracy w czasie Października ’56 i Marca ’68.

Mienie zdobyczne (trofiejne) - określenie legalizujące szaber żołnierzy sowieckich na terenach zajmowanych w latach 1944–1945. Oficjalnie mienie poniemieckie było wywożone jako część reparacji wojennych. Z terenu Pomorza Gdańskiego wywieziono w ten sposób m.in. urządzenia portowe, stoczniowe czy tory kolejowe.

MO - Milicja Obywatelska, mundurowa formacja państwowa o charakterze policyjnym służąca do utrzymania ładu i porządku, walki z przestępczością oraz zapewnienia bezpieczeństwa publicznego, działająca w Polsce Ludowej i w Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1944–1990. Odpowiednik policji w innych krajach. W latach 1944–1947 (później również) używano jej do zwalczania przeciwników politycznych oraz podziemia niepodległościowego.

Non possumus - sentencja łacińska (pol. „nie możemy”). 9 lutego 1953 r. ogłoszony został dekret Rady Państwa dający przedstawicielom władzy komunistycznej prawo kontrolowania oraz unieważniania każdej nominacji i aktu jurysdykcyjnego Kościoła. Stwarzał również możliwość obsadzania stanowisk „księżmi patriotami”. W memoriale biskupów polskich do władz PRL z 8 maja 1953 r. „non possumus” było wyrazem braku zgody dla podporządkowania się Kościoła władzom świeckim (w odpowiedzi władze uwięziły kardynała Stefana Wyszyńskiego).

Operacja "Jesień '70" - 31 grudnia 1970 r. Służba Bezpieczeństwa rozpoczęła jedną z największych w swojej historii operacji o kryptonimie "Jesień '70". Jej głównymi celami było z jednej strony ustalenie pełnej listy członków komitetów strajkowych oraz "elementów zdecydowanie wrogich, odgrywających rolę prowokatorów i inspiratorów wystąpień", których następnie poddawano całej gamie środków represyjnych bądź neutralizujących ich "wrogie" nastawienie.

Drugim celem SB było niedopuszczenie w przyszłości do wystąpienia robotniczych protestów w skali porównywalnej z grudniem 1970 r. Dla tego zadania kluczowe było pozyskiwanie dokładniejszych informacji o nastrojach w zakładach pracy i eliminowanie w zarodku wszystkich sytuacji konfliktowych m.in. poprzez podwyżki, spełnianie postulatów socjalnych wysuwanych przez załogi. W ramach akcji "Jesień '70" w swojej ewidencji operacyjnej SB zarejestrowała 3300 osób, które uważano za aktywnych uczestników zajść. Ponad tysiąc z nich poddano systematycznemu rozpracowaniu operacyjnemu, czyli inwigilacji, różnym formom represji, próbom zastraszenia, izolowania ich w miejscu pracy, nakłonienia do porzucenia aktywności politycznej i związkowej czy wreszcie pozyskania do współpracy. Za udział w grudniowych wydarzeniach w Trójmieście zwolniono z pracy ponad 300 osób, sto kilkadziesiąt wcielono do wojska, kilkuset osobom - na ogół młodym robotnikom, od niedawna pracującym w Trójmieście i mieszkającym w hotelach robotniczych - nie przedłużono zameldowania, zmuszając ich w ten sposób do opuszczenia Wybrzeża. Dane te nie są precyzyjne, nigdy nie udało się ustalić pełnej listy osób podlegającym represjom.

ORMO - Ochotnicza Rezerwa Milicji Obywatelskiej. Paramilitarna organizacja ochotnicza i społeczna wspierająca MO, powołana w 1946 r. (rozwiązana w 1989 r.). Wspierała organa bezpieczeństwa w czasie referendum i wyborów do Sejmu Ustawodawczego. Członkowie ORMO wykorzystywani byli do ochrony lokali wyborczych, patrolowania ulic oraz nękania przeciwników politycznych (np. demolowania lokali PSL).

Państwowy Urząd Repatriacyjny - instytucja działająca w latach 1944–1950, jej zadaniem była organizacja i koordynacja akcji przesiedlania na ziemie zachodnie polskich repatriantów (właściwie ekspatriantów). Dotyczyło to Polaków z Kresów Wschodnich zagarniętych przez ZSRR. Swoim działaniem PUR objął także innych Polaków z ZSRR oraz polskich emigrantów (np. z Francji i Jugosławii). PUR dysponował własnymi punktami etapowymi, gdzie gromadzono przesiedleńców przed przydzieleniem im nowych mieszkań i gospodarstw.

Partyzanci - określenie nieformalnej frakcji w PZPR. Powstała ona w latach 60. XX w. Nazwa pochodzi od okupacyjnej przeszłości jej twórców - Mieczysława Moczara i Grzegorza Korczyńskiego, dowodzących wówczas oddziałami partyzanckimi. Oficjalnie „partyzanci” głosili lojalność wobec Władysława Gomułki, w kontaktach nieoficjalnych sugerowano zastąpienie go kimś energiczniejszym i młodszym. Faktycznym celem było zwiększenie wpływów w PZPR i odsunięcie od stanowisk starszego pokolenia działaczy (często pochodzenia żydowskiego). Apogeum działań „partyzantów” stanowiły czystki antysemickie w partii i instytucjach państwowych następujące po Marcu ‘68.

Październik ’56 - określenie przemian w Polsce Ludowej zapoczątkowanych w 1955 r. (reforma aparatu bezpieczeństwa), zintensyfikowanych po śmierci Bolesława Bieruta. W ich efekcie doszło do krytyki systemu, wystąpień robotniczych (Poznański Czerwiec) oraz ogólnej liberalizacji systemu. Ogłoszono amnestię, wypuszczono więźniów politycznych. W trakcie VIII Plenum KC PZPR (19–21 października 1956 r.) Władysław Gomułka wszedł w skład KC i uzyskał stanowisko I sekretarza, wbrew kierownictwu ZSRR, które groziło interwencją zbrojną. Wielkie społeczne poparcie zdobył jego plan przeprowadzenia ograniczonych reform społecznych (m.in. likwidacja spółdzielni produkcyjnych) oraz lansowane, wbrew sowieckim wzorcom, hasło „polskiej drogi do socjalizmu”. W czasie Października ’56 nastąpiła aktywizacja społeczeństwa, które brało udział w licznych wiecach. W największym na Placu Defilad w Warszawie brało udział ok. 400 tys. osób. W Gdańsku wiece odbywały się m.in. na Politechnice Gdańskiej. Domagano się na nich m.in. zwolnienia z internowania kard. Stefana Wyszyńskiego, likwidacji UB, zakończenia zagłuszania zagranicznych radiostacji, odwołania sowieckich oficerów z wojska, ustąpienia ze stanowiska ministra obrony narodowej marszałka Konstantego Rokossowskiego, zdymisjonowania władz KW PZPR, wprowadzenia religii do szkół podstawowych, wyjaśnienia sprawy Katynia, zwrotu Wilna i Lwowa, repatriacji Polaków z ZSRR, reprezentacji Kaszubów w Sejmie, przywrócenia święta 3 Maja i zlikwidowanych świąt kościelnych, wprowadzenia tradycyjnego umundurowania w wojsku oraz powrotu krzyża harcerskiego i lilijki. 24 października delegacja z Gdańska została przyjęta w Warszawie przez Władysława Gomułkę.

PGR (Państwowe Gospodarstwo Rolne) - forma socjalistycznej własności ziemskiej w Polsce w latach 1949–1993; gospodarstwo rolne, którego właścicielem było państwo. Jeden z elementów kolektywizacji w Polsce. Oficjalnie PGR powstały w 1949 r. na bazie Państwowych Nieruchomości Ziemskich, Państwowych Zakładów Hodowli Koni i Państwowych Zakładów Hodowli Roślin. Tworzone były przede wszystkim na bazie dawnych majątków ziemskich, bardzo często na ziemiach przyłączonych do Polski po II wojnie światowej. Zajmowały one w sumie ok. 10% powierzchni upraw, cechując się niską wydajnością pracy i słabą efektywnością produkcji rolnej.

Plan sześcioletni - nazwa wytycznych gospodarczych opracowanych przez komunistyczny rząd w 1948 r., a realizowanych w latach 1950–1956. Element tzw. gospodarki centralnie sterowanej, w ramach której władze dyktowały kierunki rozwoju, ale także zakładały odgórnie wyniki. Realizacja planu spowodowała zubożenie społeczeństwa (m.in. poprzez denominację pieniędzy), częściowe braki w zaopatrzeniu (wprowadzono kartki na żywność) oraz migrację ludności z wsi do miast. Plan zakładał przede wszystkim budowę zakładów przemysłu ciężkiego (m.in. Nowej Huty).

Podstawowa Organizacja Partyjna (POP) - nazwa najmniejszej komórki organizacyjnej Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. W latach 1949–1989 POP działały w większości urzędów i zakładów pracy. Należeli do nich praktycznie wszyscy członkowie PZPR. POP mogły dzielić się na Oddziałowe Organizacje Partyjne (OOP).

Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego - nazwa samozwańczego rządu utworzonego w Moskwie przez działaczy komunistycznych. PKWN działał w okresie 21 lipca – 31 grudnia 1944 r. na obszarze wyzwalanych spod okupacji niemieckiej ziem pomiędzy tzw. Linią Curzona (narzucona granica wschodniej Polski) a linią frontu. Dokument programowy tzw. Manifest PKWN oficjalnie opublikowano 22 lipca w Chełmie (pierwszym mieście na zachód od linii Curzona). Faktycznie delegacja PKWN wyjechała z Moskwy dopiero 27 lipca. Siedzibą komitetu był Lublin. Na czele stał Edward Osóbka-Morawski. W ramach PKWN powołano resorty, które stały się zalążkiem dla późniejszych ministerstw.

Polskie Stronnictwo Ludowe - polska partia polityczna założona 22 sierpnia 1945 r., z przemianowania Stronnictwa Ludowego „Roch” – organizacji działającej w podziemiu podczas II wojny światowej. Główna siła opozycyjna wobec komunistów w czasie referendum ludowego i wyborów w 1947 r. W szczytowym okresie liczyła około miliona członków. Po wyborach przewodniczący partii Stanisław Mikołajczyk wyjechał z Polski, a partia traciła członków. Ostatecznie w 1949 r. PSL połączyło się z prokomunistycznym Stronnictwem Ludowym, tworząc Zjednoczone Stronnictwo Ludowe.

POP (pełniący obowiązki Polaka) - potoczna i pejoratywna nazwa stosowana wobec obcokrajowców (przede wszystkim obywateli sowieckich) działających w strukturach formacji wojskowych oraz organów bezpieczeństwa tworzonych w czasie II wojny światowej (również po jej zakończeniu). Ich zadaniem była kontrola funkcjonowania tych jednostek. W większości mieli polsko brzmiące nazwiska i słabo znali język polski. Po zakończeniu wojny stopniowo byli wycofywani z terenu Polski. Ostatni wyjechali lub przyjęli polskie obywatelstwo po 1956 r. Usunięcie „pop-ów” było jednym z postulatów Października ’56.

Po Prostu - polskie pismo społeczno-literackie, wydawane w Warszawie w latach 1947–1957. W latach 1948–1954 było pismem ZG Związku Akademickiego Młodzieży Polskiej, a następnie ZG ZMP (1955). Od 1955 r. „Po Prostu” ukazywało się jako „Tygodnik studentów i młodej inteligencji”, angażując się w ruch na rzecz reform ustrojowych (redaktorem naczelnym był wtedy Eligiusz Lasota) i stając się symbolem przemian Października ‘56. Zostało zlikwidowane przez władze w 1957 r., co wywołało w Warszawie rozruchy studenckie i zamieszki uliczne. Uważa się to za symboliczny koniec Października ’56.

Porozumienie Państwo-Kościół 1950 - porozumienie zawarte 14 kwietnia 1950 r. pomiędzy przedstawicielami władz komunistycznych a hierarchami Kościoła katolickiego w Polsce, regulujące funkcjonowanie Kościoła w Polsce Ludowej po wypowiedzeniu przez władze konkordatu ze Stolicą Apostolską. Określało m.in. zasady organizowania pielgrzymek i funkcjonowania Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Zawierało jednak również uznanie dla władzy ludowej i potępiało działalność podziemia niepodległościowego. Nie zapobiegło dalszym represjom wobec Kościoła.

Powstanie węgierskie 1956 - podjęta przez Węgrów próba uwolnienia się do dominacji sowieckiej. Trwało w okresie 23 października – 10 listopada 1956 r. i zostało stłumione przez wojska sowieckie. Wydarzenia na Węgrzech spotkały się z bardzo żywiołową reakcją w Polsce. Do 12 listopada w całym kraju zgłosiło się 11 196 honorowych krwiodawców. W całym kraju powstawały komitety zajmujące się działaniem na rzecz potrzebującej ludności węgierskiej. Społecznie, oddolnie zorganizowana pomoc materialna przysłana z Polski była znacznie większa niż udzielona przez rząd USA.

Poznański Czerwiec - pierwszy w PRL strajk generalny i demonstracje uliczne, które miały miejsce 28 czerwca 1956 r. w Poznaniu. Protesty zostały krwawo stłumione przez wojsko i milicję, a samo wydarzenie było przez propagandę PRL bagatelizowane jako „wypadki czerwcowe” lub przemilczane. W czasie zamieszek zginęło co najmniej 57 osób. Do pacyfikacji miasta władze użyły ok. 10 tys. żołnierzy. W czasie walk zaatakowano siedzibę poznańskiego UB.

Praska wiosna - okres politycznej liberalizacji w Czechosłowacji w 1968 r., trwającej od 5 stycznia do inwazji wojsk ZSRR i innych członków Układu Warszawskiego (Polska, Węgry, NRD i Bułgaria) w nocy z 20/21 sierpnia 1968 r. Interwencja odbyła się w ramach tzw. bratniej pomocy dla Czechów.

Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej - organ zarządzający województwami w PRL. Prezydia rad narodowych, które były 6-osobowymi kolegialnymi organami zarządzającymi, powstawały na mocy dekretu o radach narodowych z (11 września 1944 r.) – reprezentowały rady narodowe na zewnątrz i kierowały ich pracami. Pierwotnie uchwały rad narodowych w województwach wykonywały urzędy wojewódzkie. Ustawą z 20 marca 1950 r. prezydia RN stały się kolegialnymi organami wykonawczymi (urzędy wojewódzkie zlikwidowano), a także przygotowywały projekty uchwał i prowadziły sesje rad narodowych. Ich członkowie byli wyłaniani spośród członków RN, nie byli zawodowymi urzędnikami. Rzeczywista władza administracyjna realizowana była poprzez wydziały prezydiów WRN. Były one organami administracji państwowej o nieustalonej liczbie osób, zarządzały i nadzorowały określonymi działami życia społeczno-gospodarczo oraz wykonywały zalecenia formalnie równorzędnych jednostek aparatu partyjnego PZPR. Nad każdym wydziałem sprawował nadzór jeden członek prezydium WRN. Ustawą z 22 listopada 1973 r. zlikwidowano prezydia RN jako organy wykonawcze terenowej administracji państwowej, na powrót przekształcając je w organy wewnętrzne RN

Procesy kiblowe - specyficzny rodzaj procesu sądowego, charakterystyczny dla okresu 1944-1956. Rozprawa odbywała się nie na sali sądowej, ale w celi. Sędzia, ławnicy i ewentualnie inne osoby zajmowały krzesła lub prycze. W tej sytuacji sądzonemu jako jedyne miejsce do siedzenia pozostawał więc sedes. Procesy kiblowe były przeprowadzane z naruszeniem zasad rzetelnego procesu, m.in. brak obrońców, rozprawa przeprowadzana poza salą sądową. Zazwyczaj wyrok był znany już przed rozprawą.

Procesy pokazowe - stosowana w państwach totalitarnych metoda publicznego inkryminowania całych grup społecznych lub politycznych poprzez wytaczanie publicznego procesu na podstawie sfingowanych dowodów. Procesy takie były szeroko relacjonowane w środkach masowego przekazu, miały też dużą widownię. Odpowiednio przygotowany przebieg rozprawy miał na celu pokazanie w jak najgorszym świetle sądzonych osób.

Przodownik pracy - w okresie stalinowskim tytuł nadawany osobom osiągającym najwyższe wyniki w pracy. Wzorowany na rozwiązaniach sowieckich, stąd często przodowników określano mianem stachanowców (od Aleksieja Stachanowa - najsłynniejszego przodownika ZSRR). Początkowo normy stosowano w przemyśle dla pracowników fizycznych. Później przeniesiono je także do innych gałęzi gospodarki, a nawet urzędów (także do UB). Osiąganie podwyższonych wyników w pracy przez przodowników sprawiało, że normy podnoszono również dla innych. Często na wynik przodownika pracowała cała brygada. Wyniki przodowników wykorzystywane były propagandowo przez władze komunistyczne. Zniesienie współzawodnictwa pracy było jednym z postulatów Października ’56. Najsłynniejszymi przodownikami w Polsce byli Wincenty Pstrowski (górnik) i Stanisław Sołdek (pracownik Stoczni Gdańskiej).

Rady Narodowe - terenowy organ władzy państwowej w PRL, wzorowany na rozwiązaniach sowieckich. Funkcjonowały oficjalnie od 1944 r. Zgodnie z Konstytucją z 1952 r. były wybieranymi początkowo na 3, a następnie na 4 lata organami w gminach (a następnie w gromadach), miastach, dzielnicach większych miast, powiatach i województwach. Rady narodowe poszczególnych szczebli wybierały swoje prezydia i były zależne od rad wyższego szczebla.

Referendum ludowe - głosowanie powszechne, które odbyło się 30 czerwca 1946 r. Był to wybieg rządzących komunistów, aby przełożyć wybory, sprawdzić rzeczywiste poparcie dla nowych władz oraz wypróbować metody fałszerstw wyborczych. Obejmowało trzy pytania: Czy jesteś za zniesieniem Senatu? Czy chcesz utrwalenia w przyszłej konstytucji ustroju gospodarczego, zaprowadzonego przez reformę rolną i unarodowienie podstawowych gałęzi gospodarki krajowej, z zachowaniem ustawowych uprawnień inicjatywy prywatnej? Czy chcesz utrwalenia zachodnich granic Państwa Polskiego na Bałtyku, Odrze i Nysie Łużyckiej? Władze zorganizowały szeroko zakrojoną akcję propagandową, jednocześnie prowadząc represje wobec przeciwników politycznych (przede wszystkim Polskiego Stronnictwa Ludowego). Władze namawiały do głosowania 3 x TAK lub wrzucania pustych kart. PSL nawoływał do głosowania NIE na pierwsze pytanie. Część z organizacji podziemnych apelowała o głosowanie 3 x NIE. Akcję fałszowania wyników koordynowała specjalna grupa przysłana z ZSRR. Zasięg fałszerstwa wyglądał następująco: głosów TAK według danych oficjalnych było na pierwsze pytanie 68%, według poufnych - 26,9%. Drugie pytanie: dane oficjalne - 77,1%, dane poufne – 42 %. Trzecie pytanie: dane oficjalne – 91,4%, poufne – 66,9%. Według poufnych obliczeń pepeerowskich, głosujących 3 x TAK było 26,9%.

Rehabilitacja - przywrócenie praw, które zostały utracone na mocy wyroku sądowego. Rehabilitacją może być także uniewinnienie uprzednio skazanej osoby z powodów ujawnienia nieprawidłowości w procesie. Procedurę tę stosowano wobec osób niesłusznie skazanych w czasach stalinowskich.

SB - Służba Bezpieczeństwa, organ bezpieczeństwa państwa będący częścią struktury Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i jego jednostek terenowych, działający w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w latach 1956–1990. Przejęła zadania zlikwidowanego Urzędu Bezpieczeństwa, kontynuując jego metody, choć w bardziej zawoalowanej formie. Przy komendach milicji znajdowali się zastępcy komendantów ds. SB. Funkcjonariusze oficjalnie byli milicjantami.

Sierpniówka - potoczna nazwa dekretu PKWN „o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego” z 31 sierpnia 1944 r. Stosowano go również wobec żołnierzy AK i przedstawicieli podziemnych władz. Na jego podstawie skazano m.in. gen. Augusta Fieldorfa „Nila”.

Socrealizm - kierunek w literaturze, filmie i sztukach plastycznych, ściśle związany z doktryną stalinizmu, głoszący zaangażowanie polityczne i ideowe sztuki.

Sowietnicy - potoczne określenie wysłanników władz sowieckich skierowanych do tworzonych komunistycznych organów bezpieczeństwa publicznego, wojska i sądownictwa. Początkowo znajdowali się na wszystkich szczeblach organizacyjnych. W późniejszym okresie funkcjonowali przede wszystkim na wyższym szczeblu. Wyjechali z Polski po 1956 r.

Specjalny Sąd Karny - organ sądowy powołany do ukarania osób, które popełniły zbrodnie przeciwko narodowi polskiemu w okresie okupacji niemieckiej. Działały one od 1944 do 1946 r. przy Sądach Apelacyjnych (prócz Olsztyna). Specjalny Sąd Karny w Gdańsku powstał w kwietniu 1945 r. Łącznie rozpatrzył on 1395 spraw. Do najgłośniejszych należały proces biskupa gdańskiego Carla Marii Spletta i proces załogi obozu Stutthof.

Spisek komandorów - postępowanie karne prowadzone w latach 1950-1952 wobec siedmiu oficerów Marynarki Wojennej (kmdr por. Zbigniew Przybyszewski, kmdr Stanisław Mieszkowski, kmdr por. Robert Kasperski, kmdr por. Wacław Krzywiec, kmdr Jerzy Staniewicz, kmdr por. pil. Kazimierz Kraszewski, kmdr Marian Wojcieszek) przez Główny Zarząd Informacji, na podstawie sfałszowanych dowodów. W momencie aresztowania zajmowali najwyższe stanowiska w morskim rodzaju Sił Zbrojnych. GZI postawił im bezpodstawne zarzuty działalności szpiegowskiej i dywersyjnej. Podczas długotrwałego śledztwa w Warszawie oskarżeni byli wielokrotnie torturowani i w wyniku załamania psychicznego część z nich przyznała się do winy, jednak podczas procesu wszyscy wycofali zeznania jako wymuszone. W sprawie zapadło 5 wyroków śmierci (3 wykonane) i 2 wyroki dożywocia. W 1956 r. wszyscy skazani zostali zrehabilitowani. Sprawa zwana jest także „procesem komandorów” i „grupą 7 komandorów”.

Spółdzielnie produkcyjne - tworzone były przez rolników gospodarujących wspólnie na wniesionej przez nich do spółdzielni ziemi, oraz ziemi dzierżawionej i nabytej przez spółdzielnię, polski odpowiednik sowieckiego kołchozu. Spółdzielnie produkcyjne tworzono przymusowo w ramach kolektywizacji rolnictwa w latach 1950-1956. W 1955 r. liczba spółdzielni osiągnęła 9800, przy obszarze upraw 1638 tys. ha (9,2% ogólnej powierzchni gruntów rolnych) i liczbie członków ok. 205 tys. osób. Po dojściu do władzy Władysława Gomułki zezwolono na ich likwidację.

Sprawa elbląska - określenie śledztwa i procesu, jaki miał miejsce po pożarze hali nr 20 Zakładów Mechanicznych Zamech w Elblągu w nocy z 16 na 17 lipca 1949 r. Sprawa była przykładem fabrykowania dowodów przez władze oraz skazywanie niewinnych osób. Pożar spowodowany został zwarciem instalacji elektrycznej, jednak władze uznały, że był to sabotaż. W sprawie zatrzymano ponad 100 osób, które często nie miały w ogóle związków z zakładem. O spowodowanie pożaru oskarżono reemigrantów z Francji. Wydarzenie to wiązane było z trwającą wówczas nagonką na Polaków przebywających podczas II wojny światowej we Francji, oraz obywateli i dyplomatów francuskich przebywających wówczas w Polsce. W sprawie zapadły 3 wyroki śmierci (Jean Bastard, Alojzy Janasiewicz, Andrzej Skrzesiński) oraz sześć wyroków długoletniego więzienia. Jedna osoba zmarła we więzieniu, pozostali zostali zwolnieni w 1956 r.

Syjoniści - nazwa od syjonizmu, ruchu politycznego i społecznego, dążącego do odtworzenia żydowskiej siedziby narodowej na terenach starożytnego Izraela. W powojennej Polsce oficjalnie zakazano działalności organizacji syjonistycznych w 1949 r. Hasło wykorzystano w czasie kampanii antysemickiej w 1968 r., kiedy obywateli polskich narodowości żydowskiej nazywano „V kolumną” i zmuszano ich do emigracji. Wyolbrzymiano przy tym poparcie ze strony osób pochodzenia żydowskiego dla Izraela podczas wojny sześciodniowej w 1967 r. oraz udział dzieci niektórych działaczy w opozycji studenckiej.

Szeptana propaganda - określenie stosowane w czasach stalinowskich na głoszenie treści niesprzyjających władzy. Nie było sprecyzowanych norm jakimi kierowano się skazując ludzi. Zagrożona była karą nawet do 10 lat więzienia. Przepisy wprowadzone w 1946 r. (mkk) obowiązywały do 1969 r. Na ich podstawie aresztowano i skazano tysiące osób (w latach 1948–1954 w województwie gdańskim aresztowano za to 1222 osoby).

Ślepe kuchnie - inaczej kuchnie bez okien. Charakterystyczny element mieszkań budowanych w czasie rządów Władysława Gomułki. Było to elementem oszczędności dzięki którym udało się wybudować więcej mieszkań. W latach 1956–1960 zbudowano ok. 1,2 mln izb, a w latach 1961–1970 – 1,7 mln lokali.

Tajni współpracownicy - w skrócie TW, pogardliwie tewusi. Kategoria osób rejestrowanych przez organy bezpieczeństwa, którzy przekazywali informacje służbom. Formalnie funkcjonowała od lat 60-tych XX w. Wcześniej określano ich jako agentów i informatorów. Rekordową liczbę osiągnięto w 1953 r., kiedy wg niepełnych danych było ich 85333. Po 1957 r. liczba TW spadła i oscylowała w granicach 10 tys. osób. Ponowny wzrost nastąpił po 1970 r.

Tajny referat Chruszczowa - właśc. „O kulcie jednostki i jego następstwach”, tajny referat wygłoszony 24 i 25 lutego 1956 na zamkniętym posiedzeniu XX Zjazdu KPZR przez Nikitę Chruszczowa, sekretarza generalnego KPZR, przywódcę ZSRR i następcę Józefa Stalina. W referacie tym Stalin został ukazany jako zbrodniarz stojący na czele partii bolszewików, winny zbrodniom, które zostały popełnione, gdy sprawował władzę, i wprowadzeniu tzw. kultu jednostki. Chruszczow obarczył odpowiedzialnością za terror Stalina oraz rozstrzelanego później Ławrientija Berię, z czasem ujawniając kolejnych polityków odpowiedzialnych za represje. Chruszczow nie wspomniał, że sam należał do ścisłego kierownictwa partii komunistycznej w tamtym czasie. Kierował się zasadą „dobra partii”, przez co rozliczenia miały charakter personalny, a nie systemowy. Oznaczało to gwarancję bezpieczeństwa osobistego dla ludzi, których do władzy wyniósł terror lat 30. XX wieku. Jednocześnie oznaczało to też pozytywne zmiany dla milionów zwykłych ludzi w ZSRR i w podporządkowanych mu krajach satelickich. W ZSRR do 1989 r. referat nie był publikowany otwarcie. Tekst referatu został po XX Zjeździe KPZR przekazany KC PZPR. Kopię jednego z egzemplarzy zdobył wywiad izraelski i przekazał CIA, która ujawniła treść prasie. W Polsce szerokie upowszechnienie referatu było pretekstem do antystalinowskich wystąpień w ramach PZPR (rewizjonizm), które w połączeniu z ruchem robotniczym po strajku generalnym i demonstracjach ulicznych w Poznaniu w końcu czerwca 1956, doprowadziły w konsekwencji do wydarzeń Polskiego Października, dojścia do władzy Władysława Gomułki i przejściowego złagodzenia polityki partii komunistycznej w Polsce.

Tysiąclatki - właściwie szkoła-pomnik Tysiąclecia Państwa Polskiego, wzniesione w programie oświatowym realizowanym w czasie jubileuszu Tysiąclecia Państwa Polskiego; szkoły wybudowano ze środków budżetowych i społecznych. W sumie do użytku oddano 1417 szkół różnego typu w całej Polsce, niektóre nawet wiele lat po oficjalnym zakończeniu obchodów.

Tysiąclecie Państwa Polskiego - nazwa państwowych obchodów tysiąclecia polskiej państwowości (1966 r.) organizowanych przez władze w odpowiedzi na inicjatywę Kościoła katolickiego. Zapoczątkowano je w 1960 r. Efektem była m.in. budowa szkół, prace archeologiczne oraz nazwanie imieniem tysiąclecia licznych ulic i obiektów. Kulminacją były uroczystości w 1966 r. organizowane w czasie obchodów kościelnych. Organizowano wtedy m.in. wycieczki, pokazy filmów, koncerty czy imprezy sportowe, które miały odciągnąć ludzi od uczestnictwa w uroczystościach religijnych.

UB - Urząd Bezpieczeństwa, skrótowa nazwa organu bezpieczeństwa państwa funkcjonującego w latach 1944–1956. Po utworzeniu PKWN powstał Resort Bezpieczeństwa Publicznego, a od 1 stycznia 1945 r. Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego. W terenie działały Wojewódzkie, Miejskie i Powiatowe Urzędy Bezpieczeństwa Publicznego (stąd skrót). Ministerstwu Bezpieczeństwa podlegały w latach 1949–1954 Milicja Obywatelska, Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Wojska Ochrony Pogranicza, Straż Więzienna (od 1944 r.) oraz straże przemysłowe. W 1953 r. służbę w MBP pełniło 37 183 funkcjonariuszy. Ponadto podlegało mu także 41 tys. żołnierzy KBW, 57 500 funkcjonariuszy MO, 32 tys. funkcjonariuszy WOP, 10 tys. funkcjonariuszy SW i 125 tys. członków ORMO. Siedziba WUBP w Gdańsku mieściła się początkowo na Nowych Ogrodach, a od końca 1946 r. przy ul. Okopowej (obecna siedziba ABW).

Układ Warszawski - właściwie Układ o Przyjaźni, Współpracy i Pomocy Wzajemnej podpisany 14 maja 1955 r. w Warszawie przez Albanię (wystąpiła w 1968 r.), Bułgarię, Czechosłowację, NRD, Polskę, Rumunię, Węgry i ZSRR. Wszedł w życie 6 czerwca 1955. Podpisanie Układu Warszawskiego było reakcją na powstanie NATO i remilitaryzację RFN (przyjętej do NATO w 1955 r.). W wyniku rozpadu bloku socjalistycznego w Europie (1989) nastąpiło formalne rozwiązanie układu na posiedzeniu w Pradze 1 lipca 1991 r.

UNRRA - United Nations Relief and Rehabilitation Administration (z ang. Administracja Narodów Zjednoczonych do Spraw Pomocy i Odbudowy). Międzynarodowa organizacja utworzona w 1943 r., w Waszyngtonie w celu udzielenia pomocy obszarom wyzwolonym w Europie oraz Azji po zakończeniu II wojny światowej. Prawie 70% świadczeń na rzecz UNRRA pochodziło z USA. Największymi odbiorcami były Chiny i Polska. W Polsce żartobliwe nazywana „Ciocia Unra”. Łączną wartość przekazanych przez tę organizację darów szacuje się na ponad 3 miliardy dolarów. W połowie 1946 r. pod wpływem Sowietów, władze komunistyczne zaczęły traktować UNRRA jako ingerencję w „demokrację ludową”.

Weryfikacja narodowościowa - nazwa procesu oddzielenia ludności polskiej od Niemców na terenie ziem przyłączonych do Polski w 1945 r. Badające sprawy komisje miały brać pod uwagę: polskie pochodzenie oraz zamieszkiwanie na terytorium poniemieckim 31 sierpnia 1939 r., brak związków z hitlerowskimi organizacjami, pisemną deklarację wierności narodowi i państwu polskiemu. Zweryfikowani otrzymywali tymczasowe (potem stałe) zaświadczenie o polskim obywatelstwie.

Wojskowa Prokuratura Rejonowa - organ wojskowego systemu sprawiedliwości funkcjonujący w latach 1946–1955. Prócz spraw wojskowych i funkcjonariuszy służb mundurowych, prokuratorzy zajmowali się również kierowaniem aktów oskarżenia przeciwko osobom cywilnym. W sprawach prowadzonych przez organa bezpieczeństwa, zadaniem prokuratorów było przede wszystkim legalizowanie działań śledczych.

Wojskowe Sądy Rejonowe - organy sądownictwa wojskowego funkcjonujące w Polsce w latach 1946–1955. Powołane na mocy rozkazu organizacyjnego nr 023/org Naczelnego Dowódcy Wojska Polskiego i Ministra Obrony Narodowej marsz. Michała Żymierskiego z 20 stycznia 1946, zlikwidowane zostały w lipcu 1955 r. Uprawnione były do sądzenia żołnierzy i funkcjonariuszy służb mundurowych, ale również osób cywilnych oskarżonych o tzw. zbrodnie stanu. WSR funkcjonowały w każdym z ówcześnie istniejących województw (najpierw 14, potem 17). Szacuje się, że łącznie wydały one ok. 3500 wyroków śmierci. WSR w Gdańsku rozpatrzył łącznie 3777 spraw w których osądzono 6752 osoby. Orzeczono w nich 41 wyroków śmierci. 18 zostało wykonanych.

Wybory do Sejmu Ustawodawczego 1947 - pierwsze powszechne wybory do sejmu w powojennej Polsce z 19 stycznia 1947 r. przewidziane przez porozumienia jałtańskie. Podobnie jak referendum ludowe zostały sfałszowane przez władze. Poprzedziła je szeroka akcja propagandowa oraz represje. Wg oficjalnych danych komuniści zdobyli 80,10 proc. głosów, a PSL 10,30 proc. Prawdziwych wyników nigdy nie ujawniono. Wg szacunkowych danych w rzeczywistości opozycja zdobyła ponad 50 proc. głosów.

Wysiedlenie Niemców - dokonany przez aliantów po II wojnie światowej przymusowy transfer ludności niemieckiej z terenów znajdujących się poza obszarem alianckich stref okupacyjnych i Austrii, do alianckich stref okupacyjnych (a po ich likwidacji w 1949 r. do RFN, NRD i Berlina Zachodniego) oraz Austrii. Pierwsze wysiedlenia z terenu Gdańska miały miejsce w lipcu 1945 r. Wg danych z 1 listopada 1945 r. na terenie całego województwa gdańskiego przebywało 382 810 Niemców. W październiku 1947 r. pozostało ich niespełna 10 tys.

ZBoWiD (Związek Bojowników o Wolność i Demokrację) - organizacja kombatancka utworzona 2 września 1949, w wyniku narzuconego zjednoczenia 11 istniejących w tym czasie, działających od 1945, organizacji kombatantów i więźniów obozów hitlerowskich. Do 1989 politycznie i organizacyjnie podporządkowany PZPR. Do ZBoWiD nie przyjmowano wielu kombatantów, głównie z powodów politycznych, m.in. części żołnierzy Armii Krajowej. Miało to miejsce zwłaszcza do 1956, w okresie największego nasilenia stalinizmu w powojennej Polsce. Pierwszym szefem ZBoWiD był były komendant główny MO gen. Franciszek Jóźwiak. W 1964 r. zastąpił go minister spraw wewnętrznych Mieczysław Moczar (do 1972 r.). Działająca przy Związku do 1953 Komisja Księży, była w istocie narzędziem do inwigilowania Kościoła katolickiego i rozbijania więzi pomiędzy biskupami i niższym duchowieństwem.

Ziemie Odzyskane - inaczej Ziemie Zachodnie i Północne, Postulowane lub Powracające. Termin używany w okresie Polski Ludowej na określenie terytorium byłego Wolnego Miasta Gdańska oraz ziem zachodnich i północnych współczesnej Polski, które zgodnie z postanowieniami konferencji poczdamskiej zostały przyznane Polsce.

ZMP - Związek Młodzieży Polskiej, młodzieżowa organizacja ideowo-polityczna, działająca w Polsce w latach 1948-1957 i wzorowana na sowieckim Komsomole. Powołana została przez rządzących krajem komunistów do realizowania polityki ich partii wobec młodzieży, służyła indoktrynacji młodych, kształceniu nowych kadr dla władzy oraz pomocy w przebudowie społeczeństwa na wzór sowiecki. Stanowiła jeden z symboli polskiego stalinizmu. W szczytowym momencie należało do niego ok. 2 mln członków, czyli prawie 40% mieszkających w Polsce młodych ludzi. Często członkostwo było jednak wymuszone.

ZOMO - Zmotoryzowane Odwody Milicji Obywatelskiej, oddziały Milicji Obywatelskiej powołane w drugiej połowie 1956 r. (po Poznańskim Czerwcu) do zaprowadzania porządku w sytuacjach wyjątkowych („likwidacji zbiorowych naruszeń porządku publicznego"). Na terenie Gdańska pierwszy raz wykorzystane w czasie tłumienia zajść w 1966 r. W latach 70 i 80-tych powszechnie wykorzystywane do tłumienia demonstracji opozycji.

Żołnierze wyklęci - nazywani zamiennie żołnierzami niezłomnymi. Antykomunistyczny, niepodległościowy ruch partyzancki, stawiający opór sowietyzacji Polski, toczący walkę z sowieckimi i rodzimymi służbami bezpieczeństwa. Określenie pochodzi od nazwy wystawy poświęconej powojennym oddziałom partyzanckim, którą w 1993 r. na Uniwersytecie Warszawskim przygotowała Liga Republikańska, a spopularyzował w 1996 r. Jerzy Ślaski w książce pod takim tytułem. Liczbę członków wszystkich organizacji i grup konspiracyjnych szacuje się na 120–180 tysięcy osób. Działały one szczególnie aktywnie do amnestii z 1947 r. Komunistyczna propaganda nazywała ich „bandytami” lub „zaplutymi karłami reakcji”.