Akcja „Tannenberg” - kryptonim akcji eksterminacyjnej wymierzonej przeciwko polskiej warstwie przywódczej i polskiej inteligencji na jesieni 1939 r. (realizowanej w ramach tzw. „Intelligenzaktion”).Celem akcji była całkowita eliminacja jednostek, które mogłyby zagrozić planom Trzeciej Rzeszyna terenach okupowanej Polski. Tuż po wybuchu wojny na podstawie uprzednio sporządzonych list proskrypcyjnych nastąpiły masowe aresztowania i rozstrzeliwania przedstawicieli duchowieństwa,polityków, urzędników państwowych, lekarzy, oficerów, członków organizacji społeczno-politycznych;przystąpiono do systematycznej likwidacji polskich instytucji i organizacji kulturalnych.

Arbeitsbuch - książka pracy wprowadzona w Trzeciej Rzeszy jako obowiązkowy dokument rejestrujący zatrudnienie osób dorosłych (Rzesza Niemiecka – w myśl zasady państwa totalitarnego – nakładała na każdego obywatela obowiązek pracy); książkę otrzymywał także każdy robotnik przymusowy, czyli obcokrajowiec deportowany w czasie wojny w głąb Rzeszy i wykorzystywany jako tania siła robocza. Arbeitsbuch składała się z kilkunastu stron z podziałem na rubryki, w których wpisywano m.in. dane personalne, adresowe oraz informacje o wykształceniu zawodowym i historii zatrudnienia.

Aufseherka - zob. funkcyjni więźniowie.

Bauer - zob. przymusowe roboty.

Blok - barak mieszkalny lub szpitalny na terenie obozu.

Blokowy - zob. funkcyjni więźniowie.

Cyklon B - granulowana ziemia okrzemkowa nasycona cyjanowodorem; w kontakcie z tlenem uwalnia silnie trujący gaz, który przedostając się do krwiobiegu, prowadzi do wewnętrznego uduszenia. Początkowo wykorzystywany jako środek owadobójczy i dezynfekcyjny, znalazł zastosowanie w systemie masowego uśmiercania więźniów obozów koncentracyjnych i obozów zagłady (w specjalnie do tego celu przystosowanych komorach gazowych).

Denuncjacja - tajne oskarżenie kogoś (głównie przed władzą); donos.

Deutscher Kampfbund (Niemiecki Związek Walki) - założona jesienią 1923 r. paramilitarna organizacja w Norymberdze, na której czele stanął Adolf Hitler. W skład związku wchodziły trzy skrajnie prawicowe organizacje paramilitarne (w tym również SA). Twórcy Kampfbundu dążyli do obalenia Republiki Weimarskiej, za cel postawili sobie walkę z marksizmem, Żydami i międzynarodowym kapitałem. Po nieudanej próbie przejęcia władzy przez Hitlera (w nocy 8/9.11.1923 r.) Kampfbund został rozwiązany.

Elementy niepewne politycznie - osoby, co do których istnieje podejrzenie, że będą działać na szkodę oficjalnej polityki prowadzonej przez dane państwo lub dany reżim; zob. operacja „Tannenberg”.

Endlösung der Judenfrage (ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej) - termin, który oznacza proces systematycznej eksterminacji przez nazistów narodu żydowskiego (w specjalnie do tego celu zakładanych obozach zagłady). Uważa się, że decyzje dotyczące szczegółów technicznych akcji podjęto podczas konferencji w Wannsee, 20 stycznia 1942 r., choć już wcześniej zastanawiono się nad fizyczną eliminacją Żydów z życia społecznego; synonim Holokaustu.

Funkcyjni więźniowie - więźniowie, którzy w strukturze więźniarskiej zajmowali nadrzędną pozycję; stanowili pomocniczy (w stosunku do SS-mańskiego) aparat nadzoru w obozie. Początkowo wybierano ich najczęściej spośród pospolitych kryminalistów i sadystów, później funkcje obejmowali też polscy więźniowie polityczni. Więźniowie funkcyjni nadzorowali pracę współwięźniów (kapo), dbali o porządek w blokach (blokowi) i poszczególnych sztubach-izbach (sztubowi), wykonywali prace administracyjno-pisarskie (szrajberzy); najwyżej w hierarchii stał starszy obozu. Zatrudnione przez SS cywilne kobiety funkcyjne sprawujące nadzór nad więźniarkami obozów koncentracyjnych nazywano Aufseherkami.

Gauleiter - przywódca okręgu administracyjnego NSDAP (Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotników), który realizował na danym terenie politykę partii; na ziemiach wcielonych przez Trzecią Rzeszę najwyższy przedstawiciel państwa niemieckiego – namiestnik Rzeszy; wyposażony w szeroki zakres władzy, podlegał najwyższemu kierownictwu partii. Na terenie Okręgu Gdańsk-Prusy Zachodnie funkcję Gauleitera w latach 1930-1945 sprawował Albert Forster.

Gryps - w żargonie obozowym: nielegalnie napisany i przemycony poza obóz list.

Hitlerjugend - założona w 1926 r. organizacja młodzieżowa NSDAP. Z myślą o jak najwcześniejszym zaszczepieniu w społeczeństwie niemieckim ideologii nazistowskiej służba w Hitlerjugend stała się w 1939 r. obowiązkowa dla wszystkich chłopców i dziewcząt w wieku od 10 do 18 lat. Hitlerjugend promowała kult silnej i zdrowej germańskiej rasy, kult wodza oraz ideę wspólnoty narodowej – służyły temu wspólne wycieczki, obozy sportowe, kursy wojskowe oraz akcje żniwne; dziewczęta przygotowywano do roli niemieckich matek i żon.

Holenderki - także: klumpy; drewniane buty więźniarskie.

Intelligenzaktion - zob. akcja „Tannenberg”.

Kampfbund - zob. Deutscher Kampfbund.

Kapo - zob. funkcyjni więźniowie.

Katiusza - ogólna nazwa wyrzutni rakietowej BM-8 różnego kalibru będącej na wyposażeniu Armii Czerwonej podczas II wojny światowej.

KL - zob. obóz koncentracyjny.

Komando - grupa robocza więźniów. W obozie Stutthof funkcjonowało wiele komand związanych z jego rozbudową i bieżącym utrzymaniem, m.in. Wagenkolonne lub Transportkolonne (komando transportowe), Waldkolonne (komando leśne – karczowanie lasu i niwelowanie terenu pod rozbudowę obozu), Scheisskolonne (czyściciele latryn), Schneekolonne (komando zajmujące się odśnieżaniem obozu). Pozostali więźniowie pracowali na placu drzewnym, w warsztatach obozowych (np. w tzw. strohsztubie więźniarki wykonywały przedmioty i ozdoby ze słomy), w cegielni, w rewirze lub przy bezpośredniej obsłudze załogi SS (w kuchni, w pralni, przy sprzątaniu biur i kwater w komendanturze).

Krypel - inaczej: muzułmanin; więzień w ostatnim stadium wyniszczenia fizycznego.

Landrat - w państwie pruskim i niemieckim urzędnik administrujący powiatem (polski odpowiednik: starosta).

Lebensraum - przestrzeń życiowa. W ideologii nazistowskiej terminem tym określano przestrzeń, która miała należeć się Niemcom jako narodowi panów. Koncepcja ta legła u podstaw ekspansji Trzeciej Rzeszy na wschód i usprawiedliwiała popełniane przez nią zbrodnie, tj. przymusowe wysiedlenia, germanizację i fizyczną eksterminację ludności zamieszkującej zagarnięte tereny, grabieże oraz gospodarczą eksploatację.

Marsz Śmierci - termin określający przymusową ewakuację lądową więźniów obozów koncentracyjnych i ich podobozów, która nastąpiła przed nadchodzącą ofensywą Armii Czerwonej. W obozie Stutthof ewakuacja lądowa rozpoczęła się 25 stycznia 1945 r.: wzięło w niej udział około 11 500 osób. Ewakuację Stutthofu określa się jako Marsz Śmierci z uwagi na ogromną śmiertelność więźniów powodowaną wycieńczeniem, głodem, licznymi chorobami, brakiem ciepłej odzieży (temperatura sięgała -20°C) oraz licznymi przypadkami brutalnego traktowania więźniów przez eskortujących ich SS-manów (analogicznie: Rejs Śmierci w przypadku ewakuacji morskiej więźniów KL Stutthof w kwietniu i maju 1945 r.).

Niemiecka lista narodowa (Deutsche Volksliste — DVL) - lista wprowadzona na terenach polskich anektowanych przez Rzeszę Niemiecką po wybuchu II wojny światowej w celu segregacji i germanizacji ludności zamieszkującej te tereny. Volkslista obejmowała cztery grupy: I – osoby narodowości niemieckiej aktywnie działające na rzecz Rzeszy Niemieckiej przed wojną; II – jednostki przyznające się do narodowości niemieckiej, ale politycznie bierne; III – osoby „ciążące ku niemczyźnie”, szczególnie: a) posiadające częściowo niemieckie pochodzenie, o których można było przypuszczać, że staną się pełnowartościowymi Niemcami; b) żyjące w mieszanych małżeństwach z Niemcami, jeżeli strona niemiecka stwarzała w tym związku dominującą rolę dla kultury i języka niemieckiego; c) nieprzyznające się przed 1939 r. do niemczyzny, jednak skłaniające się do niej na podstawie więzów krwi, kultury i obyczaju; IV – jednostki narodowości niemieckiej, ale całkowicie spolonizowane, które uznano jednak za „wartościowe rasowo”.

Obóz centralny - inaczej: obóz macierzysty (Stammlager), obóz główny; większa jednostka, której podporządkowane były podobozy i komanda pracy (powstające w ramach terytorialnej rozbudowy obozu). W obozie centralnym mieściła się główna administracja obozowa oraz kartoteka więźniów (więźniowie przebywający i pracujący w podobozach byli więźniami obozu macierzystego); komendant obozu centralnego był bezpośrednim zwierzchnikiem komendanta podobozu.

Obóz ewakuacyjny/etapowy - tymczasowy obóz zakładany na trasie przemarszu ewakuowanych więźniów. Prowizoryczny charakter obozów ewakuacyjnych sprawiał, że panowały w nich bardzo prymitywne warunki życia: obozy te składały się z kilku drewnianych baraków i pomieszczenia gospodarczego (w barakach nie było prycz, brakowało podstawowego zaplecza sanitarnego), panował brud, rozprzestrzeniały się wszy i choroby. Obozów ewakuacyjnych nie zaopatrywano w żywność, więźniów pozbawiono opieki lekarskiej. Obozy ewakuacyjne dla więźniów Stutthofu założono m.in. w miejscowościach Gęś, Krępa Kaszubska, Tawęcino, Rybno, Nawcz, Łówcz oraz Gniewino i Toliszczek; zob. Marsz Śmierci.

Obóz koncentracyjny (Konzentrationslager, skróty: KL, KZ) - podstawowy typ niemieckich obozów budowanych w latach 1933-1945 w Trzeciej Rzeszy i na terenach okupowanych. Rozbudowany system, podporządkowany Inspektoratowi Obozów Koncentracyjnych w Oranienburgu koło Berlina, pozwalał z jednej strony na prowadzenie polityki zastraszania i odseparowywania od reszty społeczeństwa przeciwników politycznych, z drugiej zaś – na wykorzystanie więźniów do niewolniczej pracy na rzecz niemieckiej gospodarki. Obozy koncentracyjne (m.in. Dachau, Sachsenhausen, Ravensbrück, Mauthausen-Gusen, Stutthof, Auschwitz) były również narzędziem fizycznej eliminacji i eksterminacji.

Obóz pracy wychowawczej (Arbeitserziehungslager) - specjalny typ niemieckich obozów podporządkowanych bezpośrednio tajnej policji państwowej (Gestapo), których nadrzędnym celem było „wychowanie przez pracę”. Do obozów pracy wychowawczej kierowano głównie osoby uchylające się od pracy na rzecz Trzeciej Rzeszy, zbiegłe z miejsca pracy przymusowej lub oskarżone o nieprzestrzeganie okupacyjnych przepisów gospodarczych (m.in. handel kartkami żywnościowymi). Pobyt w obozie trwał 56 dni lub ich wielokrotność. Więzień, który dotrwał do końca kary (ciężka praca prowadziła niejednokrotnie do śmierci więźnia), obóz opuszczał. Obóz Stutthof pełnił oficjalnie funkcję obozu pracy wychowawczej od 1.10.1941 r., a więźniowie wychowawczy rejestrowani byli w nim do stycznia 1945 r.

Obóz Specjalny (Sonderlager) - 1. Obóz Specjalny Stutthof; jedna z wielu oficjalnych nazw obozu Stutthof używana w niektórych okresach jego istnienia (np. w 1939 r. oraz od 1.10.1941 r. do 7.01.1942 r. 2. zob. Sonderlager.

Obóz zagłady (Vernichtungslager) - jeden z typów niemieckich obozów zakładanych od 1941/1942 r. przez nazistów. Obozy zagłady zakładano na wschodnich terenach okupowanej Polski w ramach akcji Reinhardt w celu fizycznej eksterminacji głównie narodu żydowskiego (zob. Endlösung der Judenfrage). Cała infrastruktura w obozie zagłady podporządkowana była bezpośredniej eliminacji – tylko w wyjątkowych sytuacjach więźniów wykorzystywano jako siłę roboczą (przede wszystkim do obsługi komór gazowych i krematoriów). Obozami zagłady były głównie obozy Auschwitz-Birkenau, Majdanek, Bełżec, Sobibór, Treblinka oraz Chełmno nad Nerem. Obóz Stutthof nabrał charakteru obozu zagłady w drugiej połowie 1944 r. w odniesieniu do osadzanych wówczas więźniów narodowości żydowskiej.

Podobóz - obóz podporządkowany większej jednostce centralnej (zob. obóz centralny). W ciągu całego okresu istnienia KL Stutthof utworzono około 40 jego podobozów; do największych należały m.in. obozy w Policach (produkcja benzyny syntetycznej), w Bydgoszczy (produkcja dynamitu i materiałów wybuchowych) i w Elblągu (prace w stoczni przy remoncie łodzi podwodnych). Więźniowie Stutthofu pracowali także w podobozie w Nadbrzeżu (praca w cegielniach) oraz w Przebrnie przy budowie wałów przeciwpowodziowych.

Polizeihäftling - więzień policyjny skierowany do obozu koncentracyjnego (np. z powodu przepełnienia tradycyjnego więzienia); jego status w obozie różnił się od statusu innych osadzonych ponieważ wobec więźnia policyjnego cały czas prowadzono dochodzenie, nie mógł być poddawany zbyt brutalnemu traktowaniu (konieczność uczestniczenia w przesłuchaniach). Po zakończeniu śledztwa w przypadku skazania więźniowi przydzielano jedną z kategorii obozowych (zob. Winkiel) – tracił tym samym swój specjalny status i stawał się zwykłym więźniem.

Przymusowe roboty - prace wykonywane pod przymusem przez ludność okupowanych państw na rzecz Trzeciej Rzeszy w czasie II wojny światowej; stanowiły istotny element pozyskiwania taniej siły roboczej dla niemieckiej gospodarki i niemieckiego rolnictwa. Robotnicy pracowali w firmach prywatnych, fabrykach zbrojeniowych, w górnictwie, u rolników na wsi (bauerzy). Za swoją pracę otrzymywali bardzo niskie wynagrodzenie, a warunki, w jakich żyli, urągały częstokroć ludzkiej godności. Najwięcej robotników przymusowych pochodziło z Polski i ze Związku Radzieckiego (tzw. Ostarbeiterzy); pracowali zarówno w Rzeszy, jak i na terenach podbitych przez nazistów.

Rewir - szpital obozowy (w KL Stutthof główną jego część zlokalizowano na terenie Starego Obozu); możliwości leczenia w obozie były znikome (prymitywne warunki bytowe, zbyt mały personel medyczny, brak lekarstw i środków opatrunkowych), dlatego też rewir stanowił część systemu eksterminacji więźniów – również bezpośredniej (dosercowe zastrzyki z fenolu).

Rugować - tu: wysiedlać.

SA - Sturmabteilung (oddział szturmowy); założone w 1920 r. bojówki NSDAP były głównym orężem partii nazistowskiej w walce z opozycją i jej sympatykami w Niemczech. Znakiem rozpoznawczym członków SA były uniformy w partyjnym kolorze brunatnym, stąd członków oddziałów szturmowych nazywano często „brunatnymi koszulami”.

Sipo - Sicherheitspolizei (policja bezpieczeństwa); jeden z głównych pionów aparatu policyjnego w Trzeciej Rzeszy, w którego skład wchodziła policja kryminalna (Kripo) oraz tajna policja państwowa (Gestapo). Nadrzędną strukturę dla Sipo stanowił Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy. Głównym zadaniem policji bezpieczeństwa było zwalczanie elementów niepewnych politycznie.

Sonderlager - Obóz Specjalny w KL Stutthof; wybudowany w lipcu 1944 r. na zachód od Nowego Obozu. Więźniami byli m.in. Niemcy oskarżeni o szpiegostwo oraz osoby aresztowane w związku z nieudanym zamachem na Adolfa Hitlera przeprowadzonym 20 lipca 1944 r. (m.in. członkowie rodziny Clausa von Stauffenberga, głównego uczestnika zamachu). Osadzonych w Obozie Specjalnym ściśle izolowano do pozostałych więźniów (obóz otoczono wysokim murem), a warunki, jakie dla nich stworzono, różniły się znacznie od istniejących w pozostałych częściach obozu: żywność otrzymywali z kuchni SS-mańskiej, nie byli zmuszani do pracy, mogli czytać gazety i książki dostarczane im z biblioteki komendantury.

SS - Schutzstaffel (sztafeta ochronna); organizacja paramilitarna NSDAP powołana w 1925 r. jako przyboczna straż Adolfa Hitlera. Od 1929 r. podlegała Heinrichowi Himmlerowi, który stworzył z niej państwo w państwie: SS od tego czasu bardzo się usamodzielniła – pełniła funkcję policji partyjnej i wywiadu politycznego. Oddziały SS odegrały ważną rolę w procesie podboju terenów wschodnich (kampanie wojskowe, współudział w masowych mordach, służba w obozach koncentracyjnych).

Stapo Danzig - skrót od niem. Staatspolizeileitstelle Danzig, oficjalna nazwa jednostki policji (w jej skład wchodziła m.in. policja bezpieczeństwa i Gestapo) prowadzącej sprawy Polaków aresztowanych za działalność uznaną za wrogą w stosunku do Trzeciej Rzeszy. Większość z nich po zakończeniu śledztwa odsyłano do obozu Stutthof, który przez większość czasu swojego istnienia pełnił także funkcję aresztu policyjnego gdańskiej jednostki policji.

Stygmatyzacja - napiętnowanie, publiczne potępianie kogoś.

Szrajber - pisarz, jedna z funkcji więźniarskich w obozie; zob. funkcyjni więźniowie.

Sztuba - pomieszczenie sypialne w bloku więźniarskim.

Sztubowy - nadzorca sztuby, jedna z funkcji więźniarskich w obozie; zob. funkcyjni więźniowie.

Teczka personalna więźnia - teczka zakładana każdemu więźniowi deportowanemu do obozu koncentracyjnego, obozu pracy itp. Zawierała m.in. nakaz aresztowania oraz kartę personalną z rubrykami, w których wpisywano dane osobowe więźnia (imię, nazwisko, datę urodzenia, stan cywilny itp.), informacje dotyczące wyglądu (kolor oczu, stan uzębienia itp.) oraz powód osadzenia w obozie.

Volksdeutsche - terminem tym określano po I wojnie światowej osoby pochodzenia niemieckiego, które zamieszkiwały tereny poza Rzeszą (m.in. Pomorze Gdańskie, Prusy Wschodnie, Górny Śląsk, Sudety), w odróżnieniu od Niemców, którzy posiadali niemieckie obywatelstwo (Reichsdeutsche). W czasie II wojny światowej mianem Volksdeutsch określano osoby, które podpisały niemiecką listę narodową.

Volkslista - zob. niemiecka lista narodowa.

Wachman - strażnik pilnujący grupy więźniów, członek załogi wartowniczej obozu.

Wehrmacht - oficjalna nazwa niemieckiej armii lądowej.

Winkiel - barwny trójkąt naszywany (obok numeru) na odzieży więźnia; przyporządkowywał osadzonych w obozie do odpowiedniej grupy: czerwony trójkąt oznaczał więźniów politycznych; zielony – przestępców, recydywistów; czarny – więźniów aspołecznych (np. bezdomni, prostytutki); różowy – homoseksualistów; fioletowy – Świadków Jehowy. Osoby pochodzenia żydowskiego otrzymywały żółtą Gwiazdę Dawida. Na trójkątach umieszczano dodatkowo początkowe litery (niemieckich) nazw państw, z których więźniowie pochodzili (P dla Polaków, F dla Francuzów, D dla Niemców itd.).

Wsypa - ujawnienie czyjejś konspiracyjnej działalności, dekonspiracja.

Zbiorowa odpowiedzialność - przenoszenie winy za podejmowane decyzje i popełniane czyny z jednostki na grupę (np. państwo, grupę narodową), której częścią jest owa jednostka.

Zulaga - w żargonie obozowym: dodatkowa porcja chleba lub zupy wydawana w celu zmotywowania więźnia do bardziej wydajnej pracy. Opracowanie: Piotr Chruścielski Muzeum Stutthof